qKLq sfihb dI
qOhIn dy dosLI kOx?
pRo: ieMdr
isMG 'Gwgf'
siqkfr Xog BfeI kfhn isMG nfBf pMQ dy pRiswD gurmq isDFqF dy
alMbrdfr ho guËry hn. awj qwk AuhnF dIaF ilKqF ivdvfnF ivwc mfx pf rhIaF hn. pr
suixaf hY ik AuhnF ivruwD koeI ‘‘hukmnfmf`` kdI jfrI hoieaf hovy ? AuhnF dI
sB qoN pihlI ivvfdgRq pusqwk ‘‘hm ihMdU nhIN`` sMn 1899 ivwc CpI sI. ijs
kfrn ihMdU jQybMdIaF ny AuhnF ivruwD qUPfn hI KVHf kr idwqf sI. pMjfb dI qqkflIn
sFJI adflq iÈmly aqy lfhOr dy keI vfr AuhnF ƒ cwkr lfAuxy pey. BfvyN ieh apxf
kys ijwq gey pr pbilk ivroD ƒ ÈFq krn dI mnsf nfl nfBf pqI rfjf hIrf isMG ny
iehnF ƒ nOkrI qoN brKfsq kr idwqf. iewk sfl qoN vwD smF ieh kÈmIr ivwc aigafq
vfs rihky ilKdy rhy. rfjf hIrf isMG dy anyk kMm iehnF qoN bgYr QfeyN ruk gey.
ies qrHF hflfq TIk hox qy iPr BfeI sfihb jI ƒ nfBf ivKy nOkrI qy bulf ilaf
igaf. iehI krm iqMn vfrI duhrfieaf igaf. pr akfl qÉq dy pujfrI (qdoN sfiraF ƒ
pujfrI afiKaf jFdf sI) ny chuMidaF BI hukmnfmf jfrI nf kIqf. ikAuN ? ies leI
ikAuNik rfjf hIrf isMG kfhn isMG jI dI ipwT ‘qy sI. iehnF hI ivcfrF df DfrnI
grIb iswK BfeI gurmuK isMG pMQ ivwcoN Kfrj kr idwqf igaf sI.
awj kwl dy jIvq iswKF ivwcoN gurbfxI df AuWc kotI df mfihr
inrpwK qy inrlyp BfeI gurbKÈ isMG jI kflf aPgfnf sfry bMny crcf ivwc hY. sfrf
pMQk lfxf hr roË bRfhmx qoN bcx dI duhfeI dy irhf hY. vihmF BrmF, jfdU mMqrF,
vr srfp dy Brmjfl qoN sfvDfn hox vfsqy cIk irhf hY. pr jy iewk iewk bRfhmxI krm
kFz dy prKcy AuzfAux vfsqy gu: isMG jI ny gurbfxI dy cfnx ivwc pusqkF ilK ky
suwqy pMQ ƒ jgfAux df bIVf cuwikaf hY qf pMQ dy pujfrI (jQydfr) aijhy inDVk
XoDy ƒ kuclx dIaF iqafrIaF kr rhy hn. nfl hI nYÈnl pRoPYsr afÌ isKieËm s:
gurqyj isMG dI jbfn bMd krn dy jugfV bxfey jf rhy hn ikAuNik Auh BI gu: isMG jI
dy swc nfl Kloqf hY.
huxy ijhy iewk ikqfb s: kulvMq isMG vwloN ilKI hoeI mfrkIt
ivwc afeI ‘‘ÈRomxI kmytI ƒ gRihx``. ies pusqwk ivwc KqiraF dI pRvfh nf
kridaF lyKk ny krUr swc Augilaf hY. pVHky jQydfrF, pujfrIaF, rfjnIqIvfnF dIaF
mMd krqUqF kfrn pfxI pfxI ho jfeIdf hY. ipCly pMj ku sflF ivwc ijvyN akfl qÉq
sfihb ƒ iKzOxy vFg vriqaf qy vlUMDiraf igaf hY, pVHky BuwbF inkl jFdIaF hn.
jfqI ikVF kwZx vfsqy ivroDIaF ƒ igwcIAuN nwpx vfsqy hr rfj nyqf ny iehnF aKOqI
jQydfrF ƒ mdfrI dy irwC vFg Drm dy nfm qy ncfieaf hY. iksy ivwc ieMnI Ëuarq
nhIN sI ik kurwpt qy Drm qoN swKxy, rfjsI afkfvF ivruwD awK cuwk ky BI vyK skx.
sgoN lIzrF dy drF qy iBKfrIaF vFg illkVIaF lYNdy, ieh jQydfr vyKy jFdy rhy.
awgoN isqm vyKo gurmq dy ivafiKafkfr s: gurbKÈ vfsqy afty dy sINh bx PuMkfr rhy
ny. pMQ pRsqF ƒ hr hIly DONs ivKfAuxI qy pMQ doKIaF dIaF qlIaF cwtxIaF iehnF dI
Kslq bx geI hY.
mOjUdf jQydfr BfeI joigMdr isMG vydFqI suixaf hY ik iswK Drm
dI cldI iPrdI XUnIvristI dmdmI tksfl ivwc ‘‘piVaf`` (?) hY. ijsƒ pMJI sfl
qwk ÈRo: kmytI dy rih cuwky pRDfn sR: gurcrn isMG tOhVf styjF qy sluhqf kr
cuwky hn. Aus aKOqI XUnI: ivwc iks qrHF dI ivwidaf idwqI jf rhI hY, ijwQoN
igafnI ikrpfl isMG, sfbkf jQydfr, igafnI sfihb isMG sfbkf gRMQI drbfr sfihb, ig:
joigMdr isMG vydFqI, igafnI pUrn isMG hYØWz gRMQI drbfr sfihb, pVHy hn, kuwJ
nmUny hfËr hn -
iehnF dI XUnIvristI dy kulpqI igafnI gurbcn isMG ny kuwJ
ikqfbF ilKIaF hn. inmrqf dy puMj aKvfAux vfilaF dI ikqfb dI ijld dy bfhr lyKk
bfry ieh iliKaf hY -
‘‘sRI mfn pMQ rqn ividXf mfrqMz, sMq, igafnI, gurbcn isMG
jI, Kflsf, iBMzrFvfly (iProËpur) pfTk vIro iDafn dyxf afpxy nfm nfl afpy hI
axigxq izgrIaF icpkf leIaF. bfkI dy arQ qF qusIN smJdy hI ho, bs ividXf mfrqMz
smJ lYxf. jfxI ik igafn df sUrj. mfrqMz-sUrj. ieh inmrqf dI hwd hY ik hMkfr dI
isKr ? myry sfhmxy iehnF dI ikqfb ‘‘gurbfxI pfT drÈn`` 1969 dI aYzIÈn
mOjUd hY. sbUq vfsqy ËrUrI pMinaF dy Poto Auqfry krky Byj irhf hF.
1[ awj kwlH bVy Ëor Èor nfl bfhvF Aulfrky, sMG pfVky, gurU
gRMQ sfihb jI dI hjUrI ivwc kuPr qoilaf jf irhf hY ik sfzI dmdmI tksfl mhfn
XoDy, sIs qlI qy itkfky jMg ivwc jUJx vfly, bfbf dIp isMG jI qoN cwlI hY. jo
pusqwk myry snmuwK hY (Poto kfpI hfjr kr irhf hF) ies ivwc ig: gurbcn isMG vwloN
gurbfxI pfT drÈn dy pMnf 253 qy tksfl BfeI mnI isMG qoN cwlI iliKaf hoieaf hY.
bfbf dIp isMG df awgoN koeI cylf nhIN drsfieaf. iehI gwl igafnI mohx isMG ijs ny
gwdI nf imlx krky alwg sMprdf clf leI. afpxy vwloN CpfeI gurbfxI pfT drsn 1986
aYzIÈn ivwc pMnf 245 qy BfeI mnI isMG qoN tksfl cwlI svIkfrdf hY. sqovflI glI
aMimRqsr ivKy rihx vfly iewk hor zyrydfr BfeI mwKx isMG BI gurbfxI arQF vflI
pihlI poQI ivwc tksfl ƒ BfeI mnI isMG qoN turI ilKdf hY. ipCly vIh ku sflF qoN
aijhf pYNqrF bdilaf tksfl vfilaF ny afpxI puMCl iKwc ky bfbf dIp isMG nfl joV
idwqI. Èfied BfeI mnI isMG df bMd bMd ktvf ky ÈhId hoxf Gwt bhfdrI vflf
kfrnfmf mihsUs hoieaf. Èryafm hr roË gurU gRMQ sfihb jI dI hjUrI ivwc JUT bol
ky sMgqF ƒ gumrfh kIqf jf irhf hY. ieh vydFqI jI AuQoN hI pVHy hn.
2[ iesy pusqwk dy pMnf 45 qy iliKaf hY ik dsm pfqÈfh ny pMjF
isMGF dy isr kwt idwqy. iPr aMimRq iqafr kIqf, isr kwty hoey gurU gRMQ sfihb dy
awgy rwK idwqy. ijwQoN isr kwty gey sI moiZaF vflI QF qy, aMimRq iCVikaf igaf.
qurMq nvyN isr pYdf (AuWg) ho gey. purfxy isrF df kI kIqf kuwJ pqf nhIN. aijhI
AuØl jlUl ilKx vflI XUnI: ivwcoN pVHy hn sfzy ieh qKqF dy jQydfr.
3[ iesy ikqfb dy pMnf 88 qy drj hY ik aMimRq Ckx qoN bfad
koeI ijMnIaF mrËI glqIaF pfp kukrm kry, ds hËfr sfl qwk nrkF ivwc nhIN jfvygf.
iesy krky igafnI joigMdr isMG ƒ iksy pfp krm df BY nhIN irhf. iesy leI mnmrËI
dy hukmnfmy jfrI krI jf rhy hn. ds hËfr sfl qwk koeI zr nhIN. iehnF tksflI
ilKqF dI QfvyN gurbfxI df ielfhI PYslf hY -
coru slfhy cIqu n BIjY.. jy bdI kry qf qsU n CIjY..
cor kI hfmf Bry n koie.. coru kIaf cMgf ikAu hoie.. m-ñ-662
ieh qF mMinaf nhIN jf skdf ik igafnI joigMdr isMG ny koeI pfT
nhIN kIqf, nf hI ieh svIkfr kIqf jf skdf hY ik Aus ƒ gurbfxI dy arQ nf afAuNdy
hox. ikAuNik Auh purfqn ilKqI ikqfbF dI sMpfdnf krdf hY. qy mhfn siqgurU
hirgoibMd sfihb jI dy qÉq df syvfdfr (asl ivwc gurU nfloN vwzf hox df pfp Brm)
aKvfAuNdf hY. jo kUV kbfV tksfl vfilaF ny jbfnI aqy ilKqI iswKI dy pyty pfieaf
hY, Auh igafnI jI ny nf piVHaf hovy ieh asMBv hY.
iehnF tksflIaF ny jo hor anyk bKyVy pMQ ivwc pYdf kIqy hn,
AuhnF ivwcoN nf kfbly brdfÈq, pMQ dI smuwcI hoNd ƒ Kqry ivwc pf dyx vflf bwjr
pfp ieh kIqf hY ik pfvn pivwqr gurUbfxI ÈuwD sonf rUp, iswK smfj dy jIvn dI
aDfr iÈlf AuØWpr BI koJf vfr kIqf hY. iehnF dI ikqfb gurbfxI pfT drÈn dy pMnf
260 qy igafnI gurbcn isMG, ‘‘gurmiq mfrqMz`` (igafn df sUrj) Èryafm ilK
irhf hY ik ‘‘dmdmI bIV nfloN krqfrpurI bIV ivwc krIb pMdrF sO qoN vwD pfT
Byd hn. Bfv ik dmdmI bIV TIk hY ikAuNik iehnF ny afpxI jQybMdI df ipCokV dmdmf
sfihb nfl nwQI kr ilaf hY. iesy kfrn dmdmI bIV ÈuwD hY, pr krqfrpurI bIV jo
gurU arjn sfihb jI ny ilKvfeI qy BfeI gurdfs ny ilKI Auh pMdrF sO QfvyN glq
hY.`` kI vydFqI jI ny ieh kuPr pfT iehnF dI ikqfb ivwc kdI nhIN piVHaf ? ËrUr
piVHaf hY sYNkVy vfr piVHaf hY. pr gurbfxI isDFqF qoN AuØWpr vydFqI jI tksfl
dIaF ilKqF ƒ mfnqf dy rhy hn. nhIN qF kI kfrn hY ik kflf aPgfnf jI gurbfxI dy
keI keI prmfx dy ky afpxI gwl ƒ TIk iswD kr rhy hn, AuhnF ƒ PFsI lfAux df sfrf
azMbr ricaf jf irhf hY. dUjy byeImfnI dI isKr vyKo tksflIey gurmq asUlF dIaF
DwjIaF Auzf rhy hn, pfvn krqfrI bIV dI ÈuwDqf ƒ cYlMj kr rhy hn Auh iPr BI
aslI guriswK grdfny jf rhy hn. Kud vydFqI jI BI Ausy bRfhmxI tksfl ivwcoN iswK
ky afey hn ik iksy iswK ƒ inrol swc bolx kfrn iswKI coN Kfrj kr dyxf, ilKqF qy
pfbMdI lf dyxI, iehI qF kIqf igaf hY.
akfl qÉq sfihb vwloN pRvfinq ‘‘iswK rihq mirafdf`` dy
mukfbly qy iehnF afpxI vwKrI rihq mirafdf bxf leI hY. axigxq vfr iehnF pMQk hsqI
ƒ cYlMj kIqf hY. syvf dy bhfny qyrF sfl qwk akfl qÉq sfihb dI syvf dy nfm qy
dyÈ ivdyÈ qoN iswKF ƒ luwitaf igaf hY. bfkI cfr sfQI syvf vfly bfby byieËq
krky ihwk dy qfx syvf `coN lFBy kr idwqy gey, qF ik mnmfnIaF kIqIaF jf skx. awj
qwk ‘‘bfbf jrnYl isMG jIvq hY, cVHdI klf ivwc hY, afKky gurU gRMQ sfihb dI
hjUrI ivwc, hjfrF dy iekwT sfhmxy bVI by hXfeI nfl kuPr qoilaf jf irhf hY. qy
vydFqI jI iPr BI ÈFq ny. bs iehnF ƒ guwsf afAuNdf hY qF AudoN jdoN iehnF vwloN
sMpfdk kIqI pusqk guriblfs pf: 6 qy koeI AuNgl AuTfvy. ieh afpxI pusqwk ivwc
siqgurU jI dI ajmq Gwty rol dyx, siqgurU jI ƒ kOlF df afiÈk iswD kr dyx, bfbf
buwZf jI qoN vr srfp duaFdy rihx, gurdvfry drbfr sfihb ƒ hrImMidr (hrI ivȃ
df mMidr) aYlfnI jfx, iswK lvkuÈ dI aOlfd bxy rihx ieh sB TIk hY. pr jy koeI
gurmq df jfxUM iehnF ƒ roky toky qF pMQ duÈmx afKky Cyk dyxgy.
sUrj pRkfÈ (BfeI sMqoK isMG ricq) pMJI prsYNt qoN iËafdf
gurmq qoN Ault ilKq hY. anyk QfeIN siqgurU ƒ byieËq kIqf igaf hY. dyvIaF dy
pujfrI, nÈy KFdy pINdy aqy hor pfp krdy iliKaf iPr BI AuhnF gRMQF dI gurdvfiraF
ivwc hr roË kQf huMdI hY. dsm gRMQ ivclIaF aÈlIl kfm Auqyjnf BrpUr kQfvF iehnF
ƒ kVfh vFg ipafrIaF hn. ipRM[ siqbIr isMG dIaF pusqkF ivwcoN Zyr sfrf gurmq
ivroDI kUVf iml jFdf hY. QF QF qy sfD sMq gurmq qoN Ault mirafdfvF clf rhy hn.
bfxI ƒ qoV mroV rhy hn. sfzy pMQk lIzr Èryafm gurmq dI iKwlI Auzf rhy hn.
ijvyN chux jQydfrF dy kMn mroV ky hukmnfmy jfrI krvf lYNdy hn. nÈy piqqpuxf
pMjfb ivwc vbfdI dI qrHF PYldf jf irhf hY. gurdvfry isKF ƒ soJI dyx dI QfvyN
vpfrk adfry bx cuwky hn. dyÈ ivdyÈ ivwc dfj kfrn iswK lVkIaF ƒ kql kIqf jf
irhf hY. BrUx hwiqaf ËorF qy hY, qy sfzy jQydfr cYn dI bMsrI vjf rhy hn. jF iPr
kflf aPgfnf jI ivruwD afrf iqwKf kr rhy hn.
tksfl vwloN CpI hoeI igafnI gurbcn isMG dI ilKI hoeI iewk hor
ikqfb hY, gurmq pRkfÈ. ies ivwc BI rwj ky JUT iliKaf igaf hY qy pMQ dy Boly
bwicaF ƒ gumrfh kIqf igaf sfrI iebfrq pMny vfeIj nfl Poto kfpI krvf ky Byj irhf
hF. kI vydFqI jI ny Auh BI nhIN pVHI ËrUr pVHI hY, iesy krky qF bIbIaF ƒ drbfr
sfihb ivwc sPfeI syvf ivwc Èfml nhIN hox idwqf jFdf. ikAuNik ieh lok afpxI
tksfl ivwc bIbIaF ƒ kIrqn pfT, ardfs, hukmnfmf, pMj ipafiraF df pRÈfid nhIN
lYx idMdy. iswK rihq mirafdf dy Ault bIbIaF ƒ aMimRq CkfAux dI izAutI (pMj
ipafiraF dI syvf) ivwc Èfml nhIN hox idMdy. Èfied tksfl vfly bIbIaF ƒ iensfn
mMnx qoN nfbr ho cuwky hn vydFqI jI ƒ ieh sB pRvfn hY.
Èfied sfzy jQydfr Buwl gey hn ik BfrqI sMivDfn ivwc iewk md
ieh BI drj hY ik iksy ivakqI nfl, jfq, Drm, bolI, ilMg dy kfrn ivqkrf nhIN kIqf
jfvygf. ivqkrf krn krfAux vflf sËf df BfgI hovygf. vyKxf iksy pMQ ivwcoN Kfrj
kIqy ivakqI ny jy adflq df bUhf KVkf idwqf qF jQydfrF ƒ lukx leI QF nhIN lwBxI.
iswDy hI jyhl jfEgy, ikAuNik ivcfrF dy mqByd kfrn iksy iswK ƒ pMQ ivwcoN Cykx
dI aijhI sËf idwqI hI nhIN jf skdI.
ajy BI vkq hY pMQ dI cVHdI klf vfsqy skUl kflj Kohlo, imÈnrI
pYdf kro. vwD qoN vwD gurmq sfihq Cfp ky vMzo. afpxf aKbfr Gto Gwt qRY BfsI
(pMjfbI, ihMdI, aMgRyËI) cflU kro. golkF dI shI vrqoN kro. gurU GrF ivwc sulJy
hoey iswK qfienfq kro. sulJy hoey kQfvfckF rfhIN tI[ vI[ cYnlF qy gurmq ivafiKaf
krvfAux. idwlI kmytI, ÈRomxI kmytI aqy bfkI Drm asQfnF ƒ rfjnIqI dy awzy bxn
qoN bcfE[[[[[. ieh quhfzI bhuq vwzI syvf hovygI. kflf aÌgfnf jI ƒ pMQ ivwcoN
Kfrj krn nfl kOm df koeI Blf nhIN hoxf. sgoN jQydfrF dy mwQy qy iewk kflK df hor
itwkf lwg jfvygf. aY jQydfro qusIN hI asl ivwc pMQ qy klMk aqy BfrI boJ ho.
mfmUlI mqBydF kfrn hukmnfmf rUpI kuhfVy ƒ nf vrqoN. jy iesy qrHF krdy rhy qF
qusIN hI pMQ duÈmx igxy jfEgy. smyN ny pihlF BI aijhy hflfq vyKy hn quhfzIaF
kIqIaF df PYslf BI BivwK krygf.