tksfl dI
ieh mirXfdf agr qF AunHF dy afpxy dfiery ivwc hI rhy qF koeI gwl nhIN, pr jdoN
BI iesƒ sfry pMQ Aupr Tosx dy Xqn kIqy jFdy hn, qF pMQ dI eykqf aqy ieksfrqf ƒ
Zfa lwgdI hY, qy bhuq qrHF dy Puwt pfAU JgVy AuqpMn huMdy hn.
nfm jpxf, ikrq krnf, vMz Ckxf iswKI dy muwZly aqy sunihrI
asUl hn. gRihsq-Dfrn krnf sB qoN vwzf Drm hY. pRmfqmf dI rËf ivwc rfËI rihxf,
kudrqI duwK suwK smyN azol rihxf, iswiKaf bwcy qoN vI lY lYxI pr aMD ivÈvfÈI
hoky iksy buwZy mgr BI nhIN lwgxf, iksy vI smwisaf ƒ ivcfrF krky hwl krnf,
gurbfxI ƒ pVHnf, smJxf, ivcfrnf aqy Aus qy aml krn dI koiÈÈ krnI, smfijk
burfeIaF ƒ iqafgxf, jIvn ƒ mMiËl nhIN mfrg smJxf, mfrg-pFDIaF nfl sohxf
ivhfr, imlvrqx aqy shfieqf lYx/dyx df nfm hI iswKI hY.
iswKI sfzI jF quhfzI nhIN. ieh qF ijsny sfjI, jF inBfeI,
AusdI hY. hF ies ƒ Korf lfAux vflf, iesdy sunihrI isDFqF ƒ mlIaf-myt krn vflf,
ies ƒ roËI-rotI df vsIlf smJx vflf, afm jMqf ƒ sËF dy irhf ibpr qbkf hY.
pihlF qF Auh Drm dy nF qy, ByK aqy pKMz krky luwtx df sfDn bxfAuNdf hY qy ies
qoN vwzf anrQ ieh ik iswKI vwloN dUr krky puwTy rsqy qor idMdf hY. ieh ies qrHF
hY ik koeI aMnHyN ƒ KUh ivwc izwgx qoN bcfAux dy QF, jfx buwJky ivwc Dwkf dy
irhf hovy. iksy ƒ srIrk qOr qy Kqm krn vfly ƒ dunIaF Br dIaF adflqF sËf
idMdIaF hn, pr ijhVy iksy ƒ afqimk qOr qy mfr idMdy hn, AunHF ƒ sËf qF kI
imlxI hY, sgoN DrmIN, afgU, siqkfrXog, jF prAupkfrI krky jfxy jFdy hn.
mwD dIaF ardfsF krn vfly ieh luwtdy BI mwD vrg ƒ hI hn,
ikAuNik Auprlf (ivdvfnI) qbkf ienHF dIaF cflF ivwc nhIN Psdf, qy Qwly vfly
(grIbF) kol ienHF ƒ dyx leI kuwJ nhIN huMdf. ieh ivdvfnF nfl ivcfr goÈtI nhIN
kr skdy, aqy grIbF dI aiqafqimk qOr qy koeI mwdd krnI nhIN cfhuMdy. keI swjx ieh
BI kihMdy hn, ik ‘‘jI ieh vI prcfr qF iswKI df hI krdy hn.`` iesƒ asIN ies
qrHF smJ skdy hF ik kVfh pRÈfd qF kVfh pRÈfd hI hY, pr ivdvfn kVfh pRÈfd ƒ
prvfn krfky gurU dI imhr, gurU dI bÉiÈÈ, gurU dI ikRpf smJky Ckdy hn. pr jdoN
Ausy kVfh pRÈfd ƒ sIq-pRÈfd (jUT) ivwc qbdIl kIqf jFdf hY, qF awKF mItI BfvyN
koeI Kf lvy, pr dyK ky mwKI inglxI bhuq kTn hY.
sfzy gurU jI krfmfq ƒ kihr kihMdy hn, jF vwD qoN vwD nftk
cytk smJdy hn. clIhy kwtxy, grm jF TMZy qp sfDxy, mon Dfrn krnf, iewCf-pUrqI leI
(pfT) mMqR jfp, aMn df iqafg, smfDIaF lfAuxIaF, sÍrg df lflc, nrkF df BY, vr jF
srfp mMnxf, ÈRIrk pivwqRqf, pRqwK drÈn, ibbfn cVHky swc-KMz ipafny, gRihsq
Dfrn nf krnf, hvnF vfkur spYÈl smwgrIaF dI mMg, iksy Kfs jgHF vwsx krky mukqI
locxI, kuJ Kfs rMgF df iqafg, gurU gRMQ sfihb jI ivwcoN mn mrËI nfl pMny dy
awgy ipwCy jF ivckfroN Èbd ƒ vDIaF jF krVf mMn ky cuxnf jF pVHnF, gurUaF,
iswKF jF mfqfvF ƒ ipCly jnmF dy avqfrI iswD krnf, gRihsqI jIvn ƒ iqlFjlI dyxf,
gurbfxI ƒ isrÌ qy isrÌ pVHnf pr ivcfrnf nhIN, afrqIaF AuqfrnIaF, dyhDfrI
drÈnF dy Pl imlxy, swcKMz drÈn, isrÌ aMimRq-pfn krn dy sMskfr smyN hI afqm
igafn ho jfxf, mMg ky Kfxf aqy sRI gurmuK pRkfÈ dIaF hor bhuq sfrIaF AUxqfeIaF
ieh mMg krdIaF hn ik sfƒ hor ijwQy ikqy BfvyN iPwt kr idAu, pr gurU dy iswKF ny
sfƒ iksy ƒ BI nyVy nhIN Zuwkx dyxf.
iswK Drm ivwc af cuwkIaF kurIqIaF aqy mhMqF, sfDF, pujfrIaF
rfhIN PYlfey jf rhy ibprvfd ƒ Twl pfAux leI, isMG sBf lihr aqy cIP Kflsf dIvfn
dy sFJy Xqnf sdkf vIhvIN sdI dy ÈurU ivwc ‘iswK rihq mirXfdf` bnfAux dy
Auprfly ÈurU hoey. Xfd rhy pMQk iswK rihq mirXfdf pUry 13 sflF dI imhnq bfad
sMn 1945 eI: ƒ nypry cfVHI geI sI. iesy hI smyN 1933 eI: qoN lY ky 1935 eI: qwk
igafnI gurbcn isMG ny sRI gurmuK pRkfÈ gRMQ vI mukMml kr ilaf sI. igafnI gurbcn
isMG 1921 eI: qoN lY ky 1930 eI: qwk sMq suMdr isMG horF dy nfl rih cuwky sn aqy
1930 eI: ivwc sMq suMdr isMG dy akfl clfxy mgroN AunHF dI gwdI qy ibrfjmfn hoey.
byÈwk mfieaf dy ilÈkfiraF ivwc AulJy zyrydfr, pKMzI sfD, iewQoN qwk ik akfl
qKq dy jQydfr vI sRI gurmuK pRkfÈ dI slfhuxf BUimkf ivwc krdy hn, pr smJdfr
iswK ivdvfn kdy vI ies qrHF dIaF ilKqF qoN pRBfivq nhIN huMdy, sgoN ienHF df
KMzn krn leI XQf-Èkq Xogdfn pfAuNdy rihMdy hn. zyry df muKI vwzy sMqF dI brsI
ies leI hI mnfAuxI cflU krdf hY, ik agFh Aus ny BI afpdI brsI mnfAux dI iprq
pfAuxI huMdI hY.
igafnI gurbcn isMG, BfeI buwD isMG jI ricq ‘Kflsf Èqk` pM:
521, aqy sMq inhfl isMG kysrI dI rcnf pM: 475, afpxy nfm Qwly ilK ky, ilKq corI
krn dy jurm qoN brI nhIN ho skdy. ieQy ieh iblkul nf smiJaf jfvy, ik aYvyN iksy
ƒ nIvF idKfAux leI jF isrÌ ikMqU-pRMqU krn leI hI iliKaf igaf hY. ieh qF qwq
igafn ivwc grV-igafn rlfAux dIaF cflF ƒ Twl pfAux df inmfxf ijhf Xqn hY. ieh
pVHky ijs ƒ vI aOiKafeI mihsUs ho rhI hY jF koeI gurmuK ipafrf ieh jfxnf cfhy
ik ieh vfikaf hI swc hY qF nfl lgfeI jf rhI sUcI ivwc pM: nM: idwqy gey hn, afp
dyKx/pVHn dI Kycl kr skdy hn. ies sUcI qoN ibnf hor BI bhuq kmIaF hn, ijvyN ik
gurbfxI ilKx ivwc aÈuwDqf (pM: 130, 148, 598, 599), ieiqhfs Kojx qoN ibnf hI,
ijvyN ik gurU nfnk afgmn kwqy dI puMinaF aqy gurU nfnk sfihb jI dy sfQI bflf
vrgIaF glq gwlF df pRcfr afid.
sMprdfeI igafnIaF ƒ inmrqf sihq ihdfieq kIqI jFdI hY, ik
snfqnI pRBfv aqy kMn rsI vflIaF PokIaF khfxIaF ƒ Cwz ky, qwq igafn df pRcfr
krnf, aqy qwq Kflsf ƒ ieh sUcnf dy qOr qy dws rhy hF, ik aslIaq ivwc ikMnf kuwJ
nklI rlfieaf igaf sI/hY, qy Auh BI iswKI dy mhFrQIaF vwloN. pRmfqmf imhr kry jo
sfƒ iswKI dy AuØWcy aqy inafry asUlF dI soJI hovy, gurU gRMQ sfihb AuØWpr
ÈrDf aqy ivÈvfs hovy, Kflsf pMQ dI eykqf qy mËbUqI leI XqnÈIl rihMdy hoey
jIvn sÌlf krIey.
igafnI gurbcn isMG df iliKaf sRI gurmuK pRkfÈ pVHky afm iswK
bRfhmxvfd dy Aus gihry smuMdr ivwc grk ho jfvygf, ijwQoN sfƒ gurU jI ny kwiZaf
sI. iswKI qF iewk jIvn-jFc hY. ies ivwc lgfeIaF axhoxIaF pfbMdIaF, nf
inBxXog-hwT krky kIqIaF rsmF, mnuwKqf aqy iswKI qoN dUr krn vflIaF hn. iksy ƒ
mfrn leI Ëihr ƒ KMz dI prq ivwc jF Kurfk ivwc rlfAuxf huMdf hY. iesy krky hI
sRI gurmuK pRkfÈ ivc kuwJ gwlF bfbq gurbfxI aqy vfrF BfeI gurdfs jI ivwcoN BI
hvfly idwqy gey hn, jo afm iensfn df mn tuMbdy hn. iesdy nfl nfl BfeI sMqoK isMG
jI dy kihx muqfibk ‘sfr smwgrI` ivwc rilaf Auh ‘dUiÈq mfdf` ‘jgHf jgHf`
aqy ‘vfr vfr` iliKaf igaf hY, jo sDfrn iswK kr hI nhIN skdf, aqy iswKI
ivcfrDfrf dI ivroDqf huMdI hY, ijs nfl PokIaF rIqF, zr, vihm, BivwKbfxIaF,
Ëfq-pfq, suwc-jUT, pivwqr-apivwqr vrgIaF mfrU rucIaF idl ivwc smfDIaF lfky bYT
jfxgIaF.
gurduafry df inÈfn sfihb sunihrI KMzy df :- 10
gurU nfnk dyv jI df jnm kwqy dI pUrnmfÈI ƒ :- 16, 244
gurU nfnk dyv jI dy sfQI mrdfnf aqy bflf :- 18, 528
crnF nfl mwkf Pyrnf :- 18
aMq smyN gurU nfnk dyv jI dI dyh nhIN imlI :- 19
bfly ny jnm sfKI ilKI :- 22
mfqf gMgf jI ny bfby buwZf jI pfsoN puwqr pRfpqI df vr ilaf:
31, 36
svf lwK jpu jI :- 49, 123, 152, 153, 227, 422, 449, 599, 601,
603, 620, 621
CwqI lwK mUlmMqR :- 48, 123, 128, 129, 449, 601, 619, 620,
624
gurU hir ikRÈn jI aqy rfm rfie jI dI prK smyN mMjy dy pfvy
ivwc sUeI KuwBxI :- 54
aOrMgy ƒ siqgurF dy drÈnF dI jgHf DrqI ivc qyV idsxI :- 59
mwKx Èfh lubfxy df jhfË :- 62
ibafs ivwcoN 13 idnF bfad gurbfxI dy pMny suwky inklxy :- 63
dygcy ivcoN sUr inklxy :- 69
qyg df vfr cwlx qoN pihlF isr DV nfloN judf hoxf :- 70
dsmyÈ jI ny pfxI BrdIaF nfrF dIaF gfgrF qoVnIaF :- 73
CwqI awKrf jfp (mhF-mMqr) :- 76, 267, 326
Byt kIqy aMbF ƒ iPr ibRCF nfl joV dyxf :- 77
iÈkfr kIqy jIvF ƒ iPr iËMdf krnf :- 77
kIrqIaf dy ipqf ƒ irwC jUn qoN CuzfAuxf :- 77
aMimRq/pqfiÈaF vflf icVf icVI XuwD :- 78
‘kY` dI jgHf ‘ky` kihx qy qmfcf :- 80, 457
jogf isMG dI rfKI :- 81
gozy aqy pYr joV ky mUqy aqy Quwky qF zr imty :- 81
285 CykF vflf gMgfsfgr :- 87, 542
gurU ny iswKF ƒ kysF qoN PVHky nrkF ivcoN kwZxf :- 91
ibdyhI tksflIey, kfxf idE kwZxf, gYr aMimRqDfrI dy hwQoN pRÈfdf
nf Ckxf :- 93
nOhr ipMz mry kbUqr iËMdf krny :- 93
suhyvf ipMz ivwc jMz ƒ ipwpl Kfey qF Kflsf rfj hovy :- 93
jl ivwc KVHky qp krnf :- 101
mfqf sfihb dyvF ipCly jnm ivwc rfjy sqsMD dI DI sI :- 101
dsmyÈ jI df GoVy smyq swcKMz ipafnf :- 103
25 ibbykI iswK pKMzvfd :- 107
DUP, kuMB, jl, dIvf, iGEu ËrUrI :- 108, 381
pMj ipafry pMj BgqF dy avqfr sn :- 112
mMgqy ƒ dfn qy pMCIaF ƒ pfxI :- 125
Èrfb dy nfl nfl mfs df bMDn :- 123, 476
qIrQ Brmx :- 126
goieMdvfl jpujI pfT krky curfsI kwtxI :- 127, 346, 541, 619
iek lwq Bfr hoky suKmnI pVHnf :- 129, 449
gurU gRMQ sfihb ivwcoN vfk afpxI iewCf anusfr lYxf :- 130,
148, 236,
598, 599, 615
jMmdy sfr kwC qy kVf pfAuxf :- 131
do sfl df gfqry ikRpfn, idn rfq vfihgurU jfp :- 132
swqvyN sfl lg kMnf ivcfr ky pfT krnf :- 135
bfl lIlf smfpqM :- 138
cflI idn gur mMqR, cflI idn mUl mMqR :- 143, 441
dvfeI nhIN vrqxI :- 145, 256
BUq BivK dy jfnxhfry :- 147
BFizaF dI jUT pIxf :- 150
mwCIaF dI rIs krky pfxI ivwc qp krnf :- 151, 247
siqgurF dy prqwK drÈn :- 155, 601
swc KMz drÈn :- 166, 379, 573, 590
ibbfn cVHky swc KMz ipafnf :- 173, 399, 579
aMimRq Ckx smyN hI afqm-igafnI ho jfxf :- 177
gurU gRMQ sfihb dy Bog-AupRMq iPr jpujI ËrUrI :- 180, 282,
383
dsmyÈ jI vFg hI bfmHx dy Tfkur roVHny :- 181
pwcI idn mon Dfrn krnf :- 181, 253, 277, 356, 403, 441
sMq suMdr isMG leI nfm dyxf; murfry, sRI sMq, dIn idafn,
gusfeIN, suafmI, aMqrjfmI, hir sMq, sMq agfD apfr, sMq isrqfj, akfl-rUp, pRBU,
nfQ, sfeIN, hirjI, mirXfdf pRÈoqm, suafmI :- 346, 355, 378, 398, 435, 436, 442,
411, 433, 453, 459, 496, 501, 519, 520, 540, 583, 593
mUlmMqR df sMpt lfky pfT krnf :- 204, 362,T 363, 460, 584,
604, 612
cflI isMGF ny cflI idn svf-svf lwK mUlmMqR kIqf :- 205
rihrfs pMj gRMQI anusfr pVHnI hY :- 210
jwQy dy Èbd gfien smyN ruwKF qoN rs coxf qy pMCIaF ny rukxf
:- 24
suMdr isMG ƒ 1914 eI: ivc knKl ivKy 243 sfl dy sMq nfl
imlfp:- 231
aMimRq dyx smyN dsmyÈ jI ny sIs kwt ky hwQ ivwc PVHy :- 232
pTfxF ƒ ÈhId idwsxy qy pfgl hoky kwpVy PfVny :- 250
diraf dI Cwl df pfxI nIvyN QF igaf nhIL AuØWcy QF cVH igaf
:- 251
gurU amrdfs jI ny ikwlI PVH ky qp krnf :- 260
suKmnI sux ky swp ny mr jfxf :- 264
bIbI jI dI ieh vizafeI sI ik ÈfdI nhIL kIqI :- 269
aKMz pfT smyN spYÈl smwgrI :- 271
ikrq nf krn ƒ slfhuxf :- 275
101 aKMzpfT krny :- 275, 436, 440, 463, 465, 621, 636
pfT sunx mgroN ibRkqIaF ny qn dy bsqR lfhuxy, kutIaf
pfAuxIaF, bnvfs lYxf :- 282, 286
gurU dy KUh qoN mfÈkI pfxI nf Brn dyxf aqy bokf pfxI :- 314,
328
hrf, lfl, BgvF, sUhf rMg iqafgxf :- 321, 475
gurU ky lMgr ivwc sfDUaF dI pMgq alwg lfAuxI :- 345
ardfs mgroN afrqI :- 352
Cy mhIny dIaF smfDIaF lfAuxIaF :- 355
siqgur kI kfÈI vsx df Pl :- 370
iswK ny aMb rfh ivc cUp lYxf qy guTlI lY jfxf :- 380
suKmnI pVHn nfl sB suK imlxy :- 402
pwcI gurU gRMQ sfihb iekwTy pRkfÈ krny :- 413, 414, 416
(mhfqm pM: 419)
swq aKMz pfT krfAuxy :- 418
pMdrF aKMz pfT krfAuxy :- 444
mwD dI ardfs/kQf :- 421
sucY dy arQ suwc dI jgHf socxf krny :- 423
mukqI-lfVI ivafhuxf :- 428
sMq-drs Pl :- 430, 436, 523
mhoCy krky ivhlV sfDF ƒ KuafAuxf :- 434
imRqk rsm dsvyN mukfvy :- 444
mflf mMqR :- 457
mnI isMG ƒ sMprdfie clfAux ƒ ikhf :- 458
bynqI cOpeI qIr sqwdRv qwk vIcfry :- 471
aMimRq CkfAux smyN mUlmMqR pAuVI smyq pVHfAuxf :- 471
ÈrIrk pivqRqf :- 504
ÈMqF dy ieÈnfn jl nfl rfjI hoxf, rfjy ny :- 523
akfl kutIaf, gurUaF ƒ avqfrI iswD krnf :- 543
CwbI aKMz pfT pRkfÈ krnf :- 554
hMs smfn ibRqI pfxI Cwz duwD Ckxf :- 555
spqfihk pfT :- 561, 601
hr pUrnmfÈI ƒ aKMz pfT :- 570
gur-Èbd dI ivafiKaf qoN pihlF kwcI bfxI vflf mMglfcrn ËrUrI
:- 574
hr roË mUlmMqR dI 33 mflf, jF pMj suKmnI, jF 25 jpujI, jF
pMj gRMQI, jF 25 hËfr vfihgurU mMqR jpxf kro :- 577, 615
kCihry Aupr vsqU nhIN pfAuxf :- 577
hwQ ivwc qIr rwKxf :- 577
pfTI dI apivqRqf krky rog nf htxf qy Aus rog ƒ afpxy AuØWpr
lY lYxf :- 580
mUlmMqR slok smyq :- 596
aKMz pfT qy afsf dI vfr iekwTy cwlxy :- 597
grmI smyN ryq dy itwby qy, TMZ smyN pfxI ivwc qp krn ƒ
duwK-suwK smqf iswD krnf :- 601
iswK-pMQ qoN vwKrI mirXfdf QfpxI :- 604
PrIdkotI tIkf :- 617
gurU nhIN sgoN isMG rKvfly :- 623
svf lwK vfihgurU :- 624
jQy dy isMGF ƒ suwKy dI mnfhI nhIN :- 631
ieh qyj suBfAu qy lVfky vI ho skdy hn :- 634
gËf krnf/mMg Kfxf :- 634
ieh sMprdfeI rIq hY qy sMprdfeI arQ krny hn :- 640, 641