. |
|
qWQ-sLhIdI
sLhIdI-gurU arjun sfihb
ipRMsIpl
igafnI surjIq isMG, isWK imsLnrI, idWlI
pMjvyN pfqsLfh gurU arjun sfihb dI mhfn aqy qsIhy BrpUr
sLhfdq hoeI. ieh GWtnf 30
meI sMn 1606
eIsvI dI hY. jLflmF ny pfqsLfh dy pivqR srIr nMU AubldI dyg ‘c Aubfilaf, qwqI
qvI qy ibTfky sIs ‘c grm ryq dy kVCy pfey. aMq pfqsLfh dy inWZfl ho cuWky srIr
nMU rfvI diraf ‘c bhfky sLhId kr idWqf. jLflmfnf ZMg nfl kIqI, ies sLhfdq dI
imsfl dunIaf dy ieiqhfs ‘c nhIN imldI.
sWcfeI ieh hY ik hkUmq ny gurU drbfr ivruD imlIaF isLkfieqF
dy bhfny gurdyv nMU glbfq leI lfhOr bulfieaf. insLfnf ieko sI, nvIN nvIN sMpUrx
ho cuWkI afid bIV ‘c mn mrjLI dI imlfvt krvfAuxf aqy iesdI ajLmWq nMU Korf
lfAuxf. jF pMcm pfqsLfh nMU isWKI dy pRcfr qoN htfky ieslfm dy vfDy leI vrqxf.
rfjsLfhI df pUrf jLor lfky vI jdoN hkUmq apxy iGnfAuxy imsLn ‘c pUrI qrHF
nfkfm hoeI, qF aqI hoCy hWiQafrF qy Auqr afeI. ies sfry dy Ault pfqsLfh ny apxy
srb-pivqR srIr Aupr byaMq qsIhy qF sihx krny mnjLUr kr ley pr ielfhI bfxI dy
smMudr ‘c ieWk aWKr qF dUr, lg-mfqRf df vfDf-Gftf vI pRvfn nhIN kIqf.
Aus smyN jhFgIr aqy AusdI iqWkVI ijsdI mWdd nfl Auh rfjsWqf
dI kursI qIk puWjf sI, donF df insLfnf ieko sI aqy Auh sI Bfrq nUM iek mfqR
ieslfmI rfj ‘c qWbdIl krnf. hux ies insLfny dI pRfpqI ‘c AunHF sfhmxy jykr
koeI sB qoN vWzI rukfvt idWs rhI sI qF Auh sI kyvl isWK Drm aqy gurUdrbfr dI
cWVHq. ieMnf hox dy bfvjUd jhFgIr gurUdrbfr nfl isWDI tWkr lYx qoN vI GbrFdf sI.
Aus smyN isWK Drm dI vWD rhI asIm qfkq nfl isWDI tWkr lYky, Auh apxI nvIN nvIN
kfiem hoeI rfjsWqf nUM iksy nvyN KWqry ‘c nhIN pfAuxf cfhuMdf sI.
ieiqhfsk gvfhIaF mOjUd hn ik rfjgWdI dI pRfpqI leI, Auh
iGnfAuxIaf krUrqF dIaF hWdF tipaf sI, muWK kfrx sI, AusdI rfjsWqf dI pRfpqI leI
jnUMn dI hWd. iPLlhfl jykr Ausdy bfkI jLulmF ‘qy krUrqf dIaF glF nf vI krIey
qF vI Aus vlo apxy ipqf aWkbr nUM jLihr duaf ky mfrn dI koisLsL, rfjsWqf dI
pRWpqI qoN iek dWm bfd apxy hI puWqr Kusro dIaF aKF qIk isWlvf dyxIaf, rfjsWqf
leI Ausdy kfly kfrnfimaF df KuWlf icWTf hn. sfrIaF hWdf tWpky aqy ajyhy jLulmI
kfrnfimaF qoN bfd byaMq dihsLq pYdf krky hfsl kIqI rfjsWqf nUM iksy kfrn Auh
guafAuxf vI nhIN sI cfhuMdf. dUjy pfsy, isWK Drm dI cVHq df syk vI AusnUM aqy
AusdI juMzlI nUM asih sI. iesqrHF rfjpft dI pRfpqI qoN bfd Auh iek nvIN kiVkI
‘c PLs cuWkf sI.
pfqsLfh nUM idWlLI bulvfAux qoN bfd jdoN hflfq ivWgVdy njLr
afey qF bVI kuitlnIqI nfl apxy Aupr koeI ijLmyvfrI lYx qoN zridaF, Ausny aglI
sfrI kfrvfhI aqy ies bfry hdfieqF murqjLfKF nUM dy idWqIaF aqy afp apxI ibmfrI
df bhfnf bxfky isMD nUM dOV igaf. mWqlb isWDf sI ik Ausdy kfly kfrnfmy vI isry
cVH jfx aqy Auh iPLr vI duWD-Doqf hI rvy aqy loV pYx qy smyN anusfr pYqVf bdl
sky. agy jfky asIN dyKFgy ik afiKr hoieaf vI iehI.
ies qoN aglI gl ieh ik Aus smyN rfjdrbfr ‘c kwtrpMQIaF df
mohrI aqy krqf Drqf murqjLfKF hI sI. gihrfeI qoN GoiKaf jfvy qF ieh vI spWsLt ho
jFdf hY ik Aus smyN ienHF jLflmF df insLfnf pfqsLfh nMU sLhId krnf nhIN sI. ieh
qF AunHF nUM idWqy gey qsIihaF dI ieMqhf sI, ik apxI cwmVI bcfAux vfsqy ienHF ny
bdobdI rfvI vflI Gwtnf GWVI. iesyqrHF ‘isafsq aqy Xfsf’ aDIn sLhId krn vflf
sLfhI PLurmfn vI ivsLysL Koj mMgdf hY ijsdI agy clky ivcfr krFgy?
afiKr murqjLfKF vI gurUdr dI ajLmWq, hridl-ajLIjLI aqy isWK
Drm dI Aus smyN inWq vWD rhI qfkq qoN cMgI qrHF vfkPL sI. jhFgIr vFÕ Ausny vI
apxy afp nUM ies kfly kfrnfmy qoN brI rKx leI, sLfhI KjLfny ivcoN ieWk ihMdU
idvfn cMdU nUM agy lf ilaf. ieh jMnUnI cMdU Ausy cMzfl cOkVI df hI kirMdf sI
ijsdf ik BrvF ijLkr agy clky afvygf. ieh dusLt vI apxI jnUMnI aqy nIc socnI
kfrn, gurUdr nfl idloN vYr rKdf sI. ies jLlIl ibrqI cMdU ny vI, murqjLfKF df
hWQTokf bxky srkfrI qfkq df nfjfiejL lfB AuTFdy hoeyy, pfqsLfh Aupr byaMq jLulm
Zfey.
sLhfdq qoN bfd srkfrI
lIpfpoqI- pfqsLfh dI sLhfdq qoN bfd
bgLfvq qoN GWbrfeI hkUmq, asl gl nMU qF sfhmxy ilafAux dI juWrq nhIN sI kr skdI,
ijvyN ik hkUmqF ieh kuJ krdIaF hI hn. apxI cWmVI bcfAux vfsqy ieWk PrjLI khfxI
pRclq kr idWqI jo iesqrHF hY "pfqsLfh ny bfgLI Kusro dI mdd kIqI. ies
ieljLfm ‘c jhFgIr ny AunHF Aupr do lK rupey jurmfnf kIqf. sMgq dI mfieaf kihky
gurU sfihb ny jurmfnf dyx qoN ienkfr kr idWqf. cMdU ny jurmfnf apxy koloN dy ky
gurU sfihb nMU apxI spurdI ‘c lY ilaf aqy apxI DI df sfk mnvfAux leI BrvyN
qsIhy idWqy. jdoN iPr vI gurU sfihb nf mMny qF qfjLI gAU dI KWl ivc mVHvfAux dI
DWmkI idWqI geI. gurU sfihb ‘gAU hiqaf vfly’ ies jLulm nMU nf shfr
sky, afp ny rfvI ‘c iesLnfn dI ieWCf pRgt kIqI aqy iPLr Ausy ivc hI alop ho
gey". ies bnfvtI khfxI dI cIr-PfV qF asIN krFgy hI, pr AusqoN pihlF asIN
ies gurmWq pfT ‘c sLhIdI dy asl qWQF nMU sMgqF sfhmxy ilafAux df inmfnf jWqx
krFgy. sLhIdI dy asl kfrxf nMU smJx leI, pihlF asIN sLhIdI nfl sMbMDq kuJ kVHIaF
nUM joVxIaF jLrUrI smJdy hF ijvyN:
(A) nksLbMdI islislf aqy
‘mkqUbfq iemfm-ey-rubfnI’-Kvfjf
muhMmd bfkIibWlf dI kmfn hyT aWkbr dy sLfsn kfl smyN nksLbMdI nF dy iek sUPLI
islisly ny Bfrq ‘c pRvysL kIqf. ies islisly df iek mfqr insLfnf rfjswqf ‘c
GuWspYT krky Bfrq nMU inrol ieslfmI mulk ‘c qbdIl krnf sI. hWj dy dohrfn AusdI
mulfkfq sLyK aihmd srhMdI nfl hoeI aqy iesy srhMdI nUM Ausny Bfrq ‘c ies
pRogrfm df afgU mukrWr kIqf. iPLr iesy srhMdI kfrx, aWkbr dy drbfr ‘c ies
islsly dI pWkV sLyK aihmd buKfrI kfrn hoeI aqy iehI sLyK aihmd buKfrI hI bfd ‘c
‘murqjLfKF’ sI.
sLyK aihmd buKfrI aqy sLyK aihmd srhMdI df afps ‘c Aus smyN
jo icwTI-pwqr hoieaf Ausy df sMgRih ‘mkqUbfq-iemfm-ey-rubfnI’ nfmk pusqk Aus
smyN df ieiqhfsk dsqfvyjL hY. ies pqR sMgRih dy sfhmxy afAUx qoN bfd keI hor
ieiqhfsk gMZF vI KulIaF hn pr sfzy leI Kfs qOr qy pMjvyN pfqsLfh dI sLhIdI bfry.
hwQly ivsLy nfl sMbMDq asIN ies sMgRih ivcoN kyvl cfr icWTIaF df ijLkr krnf
jLrUrI smJdy hF. ieh icwTIaF sLyK srhMdI vloN sLyK buKfrI nMU hn-
aWkbr dI mOq nfl
sMbMDq icTI nM 47-‘ieslfm
dI srb-Auqmqf nUM nf mMnx vfly aWkbr bfdsLfh dI mOq dI KLbr aqy ieslfm dy
bfdsLfh (jhFgIr) dy qWKLq qy bYTx dI KLbr, aj sfry sWcy muslmfnF ny bVy cfa nfl
suxI hY aqy sB ny PYslf kIqf ik ieslfm dy bfdsLfh jhFgIr nMU pUrI pUrI mdwd
idWqI jfvy qfik ieslfm df BrpUr psfrf krky ieslfm dI qfkq ‘c vfDf kIqf jfvy’.
pMjvyN pfqsLfh dI
sLhIdI nfl sMbMDq icWTI nM: 193-
"goieNdvfl dy ies iBRsLt kfiPr (gurU arjun sfihb) dI sLhfdWq sfzI iek vWzI
pRfpqI aqy ijWq hY. ies nfl iGRxq ihMdUaF nMU BI ieWk vWzI jLlflq BrI hfr hoeI
hY. BfvyN Aus nMU iksy qrHF mfiraf igaf, iksy kfrx aqy iksy bhfny nfl KWqm kIqf
igaf (lPjL ivsLys iDafn mMgdy hn). ies nfl smUh kfiPrF df BfrI nuksfn aqy smUh
muslmfnF leI bVy PLfiedy aqy vfDy dI GWtnf hY. ies kfiPLr (gurU sfihb) dI sLhfdq
qoN pihlF mYnMU iek bVf cMgf supnf BI afieaf sI, ijs ivc mYN qWikaf sI, ik
bfdsLfh jhFgIr ny kuPLr df isr kucl idWqf hY. ies ivc sLk hI nhIN ik ieh kfiPLr
(gurU sfihb) Drm hIxy lokF df isrmOr qy kfiPLrF df vWzf muKI sI".
ihMdUaF nfl vqIrf:
ieWk hor pqR- ‘myrI
ieh bVI qIbr KfihsL hY, ik ihMdUaF nfl joik KLudf aqy pYgLMbr dy dusLmx hn, rWj
ky DWkf kIqf jfvy. iehnF df BrvF inrfdr aqy duWry duWry hoxI cfhIdI hY. iehnF
bdiksmq bMidaF dI inWq hI by-ieWjLqI kIqI jfxI cfhIdI hY. rWb nMU KusL krn df
ies qoN vWD hor koeI qrIkf nhIN- ieh gWl idRVqf nfl ply bMn lYxI cfhIdI hY’.
ihMdUaF bfry hI ieWk hor pqR ivcoN- ihMdusqfn
ivc gAUbWD nfloN hor koeI Aucyrf ieslfmI PLrj, syvf qy puMn df kMm nhIN, ikAuNik
ies hrkq nfl ihMdUaF nUM jLlIl qy Auqsfh-hIxf bxfieaf jf skdf hY…[[
(a) rfjdrbfr ‘c gurUdr
df siqkfr- loDI Kfndfn qoN arMB ho ky
smyN smyN dy mugLl hfkmF qIk hriek hfkm, gurU dr df qno mno siqkfr krdf afieaf
sI. BfeI gurdfs jI anusfr nvfb dOlqKF loDI dI mfnsk avsQf qF gurU ky isWKF vflI
hI bx cuWkI dI sI. smJ afAux qy bfbr, humfieAuN, aWkbr vI, pfqsLfh dy crxI ZWTy
sn. ijAuN ijAuN cuWgLlKorF vloN isLkfieqF dy smfDfn hMudy rhy; muglL drbfr ‘c
gurUdr df siqkfr hor ‘qy hor vWDdf igaf. hkUmq dy sMnmuWK isWK Drm dI
ivcfrDfrf hor ‘qy hor spWsLt huMdI geI. hkUmq nUM hux qIk ieh glF pUrI qrHF
spWsLt sn ik bRfhmx mWq nfloN isWK Drm df mUloN vKRyvF hY. bRfhmx dy
dyvI-dyvqf-Bgvfn vfd, mUrqIpUjf aid dy ivruD isWK Drm qF kyvl ieko srbivafpk
akflpurKu dI hI gl krdf hY.
iPr jdoN hfkm afp hI gurU drbfr df siqkfr krdy hox, qF hyTlf
amlf siqkfr krygf hI. hfkmF jF bfdsLfhF vloN gurUdr df ieh siqkfr iksy cfplUsI,
suafrQ, rfjnIqk lfB jF vWkqI idKfvy dI pWDr df nhIN sI huMdf, ieh qF ielfhI bfxI
rfhIN inWq pRgt kIqy jf rhy, gurmWq isDFqF kfrn sI. aWkbr qF afp clky gurU sfihb
dy drsLn krn afieaf sI. Ausny pMkq ‘c bYTky lMgr CWikaf aqy gurUdrbfr nMU
jfgIr vI lfeI sI. smyN-smyN dy sLrDflU muslmfn gvrnr, nvfb vI gurU drbfr nMU
jfgIrF lgfAuNNdy rhy. jykr ieiqhfs nMU GoiKaf jfvy qF hkUmq ivc gurU dr df
siqkfr krn vfly smrpq muslmfn hfkmF, aPLsrF, ahudydfrF dI hmysLF hI iek bhuq
vWzI lfbI rhI aqy aWj vI sI.
hkUmq, ies gloN vI spWsLt sI ik isWK Drm, ihMdU Drm df aMg
nhIN. sMpUrx kysfDfrI isWKI srUp qF gurU nfnk sfihb dy smyN qoN hI Aujfgr ho
cuWkf sI. muslmfn aqy isWK dovyN kyvl iek akflpurKu dy AupfsLk sn, ieh gl vWKrI
hY ik donF mWqF anusfr krqy bfry pihcfx ‘c PLrk sI. dUjy pfsy ihMdUaF dy
iesLtF-BgvfnF dI qF kooeI sImF hI nhIN sI. isWKF aqy muslmfnF ivWckfr kfPLr-momn
jF PLfrsI-sMsikRq vflf vI ivroD nhIN sI. bfxI ivc arbI-PLfrsI smyq hr BfsLf nMMU
ieko ijhf siqkfr pRfpq sI.
(e) gurU drbfr dI qfkq ‘c inWq df vfDf qy mugLl hkUmq-
krqfrpur sfihb qoN arMB hoky, KzUr sfihb, goieNdvfl sfihb ieQoN qIk ik pMjvyN
pfqsLfh dy smyN, aMimRqsr, qrnqfrn, Cyhrwtf sfihb, krqfrpur sfihb (jlMDr) afid
ikWqny hI isWKI dy nvyN-nvyN kyNdr mugLl kfl ‘c hI sQfpq hoey sn. drbfr sfihb,
rfmsr, ibbyksr, bfAulI sfihb lfhOr afid anykF gur-asQfn vI gurU sfihb ny ienHF
idnF ‘c hI iqafr krvfey sn. iesqrHF pMjvy pfqsLfh qF iek nysLn iblzr dy rUp
ivc AuBr ky sfhmxy afey sn. lfhOr ivc cyck PuWtI, mhfmfrI ‘qy kfl df pRkop
hoieaf. lfsLF dy Zyr lg gey. ieWkly pMjvyN pfqsLfh hI sn ijnHF ny sMgqF nMU nfl
lYky, sfrf dWsvMD ies pfsy JONk idWqf. ies mhfmfrI dy pRkop smyN, afp ny apxy
zyVH sfl dy sihkvyN ieklOqy spuqR hirgoibMd dI ijLMdgI vI KWqry ivc pf leI. Kflk
dI KLlkq nfl ipafr dI ieh ieMqhf, aWkbr ny apxI aKIN dyKI sI. iPr ies mhfmfrI df
isLkfr iewkly ihMdU hI nhIN, rfjDfnI hox kfrx, AuQy muslmfn vsoN vI bhuq sI.
dUjy pfsy ihMdU qF vYsy hI jfq-pfq, vrx-Byd aqy suwc-iBwt vfly cWkrF ‘c Psy
hox krky ies sFJI syvf leI asmrQ sn. iesqrHF ieh syvf qF ienHF vfDU cWkrF coN
afjLfd ho cuWkIaF gurU kIaf sMgqF dy hI vWs dI sI.
afid bIV dI sMpfdnf, drbfr sfihb, srovrF dI kfiemI, dsvMD
pRQf, msMd pRQf, kfbl qoN GoiVaF df vpfr ‘qy hor bhuq kuJ- dsvMD
aqy msMd pRQf df arMB vI cOQy pfqsLfh dy smyN ho cuWkf sI. ienHF donF pRogRfmF
nMU sMsQf vflf inXmq rUp pMjvyN pfqsLfh ny hI bKLisLaf sI. afAuNdy smyN dI loV
nMU muWK rKky, isWKF nMU kfbl qIk GoiVaF dy vpfr ‘c vI lgf idWqf igaf.
ieQy hI bWs nhIN drbfr sfihb aqy Ausdy nfl srovr dI sQfpnf df pRogrfm qF
BfvyN qIjy jfmyN df sI pr isry ciVHaf pMjvyN jfmyN ‘c hI. afid bIV dI
sMpfdnf ivc anykF rukfvtF pfeIaF geIaF, hux qF bIV sMpUrn hox AuprMq Ausdf
pRkfsL vI ho cuWkf sI. iesqrHF sMsfr Br dy isWKF df kyNdr kfiem ho jfxf isWK
ieiqhfs ivc iek vwzf mIl pwQr sI. ieh sfry kMm vI pMjvNy srUp smyN hI hoey,
isry cWVHy aqy AuGV ky sfhmxy afey sn.
ieh AuhI smF sI jdoN isWK Drm ‘c pRvysL krn vfilaF dI igxqI
‘c aMqf dI qyjLI afeI hoeI sI. jIvn dI TMzk aqy srUr lYx vfsqy hriek Drm aqy
qwbky ivcoN byaMq lokfeI pfhul lYky isWK Drm ‘c pRvysL kr rhI sI. asIN dyK
cuky hF ik isWK Drm ivc pRvysL krn leI iksy nUM kdy koeI dbfa nhIN sI. iPLr vI
isWKI dy inwq nvyN kyNdr aqy gur-asQfn sQfpq ho rhy sn. aKOqI sLUdr ijhVy ik
lMmy arsy qoN jLlflq BrI ijLMdgI ibqfAyux leI mjbUr sn, axK aqy gLYrq dI siqkfr
BrpUr ijLMdgI jIAux leI apxy afp DwVf DwV isWK Drm c pRvysL kr rhy sn. isWK Drm
dy hmdrdF dI igxqI qF iswKF dI inWq vWD rhI igxqI qoN hor vI keI guxF vWD sI.
sKI srvrVIaf lihr aqy ieslfmI hkUmq- iesqoN
ielfvf muslmfnI rfj hox kfrx muslmfnF df isWK Drm ‘c pRvysL krnf sOKf nhIN sI.
iPr vI anykF muslmfn isWK Drm ‘c pRvysL kr rhy sn. qIjy jfmyN smyN alfhXfrKF 22
mMjIdfrF ivcoN pfhul pRfpq aqy aDIkfr pRfpq pRcfrk sI. huisLafrpur afid dy
ielfikaf ‘c muslmfn mWq dy PYlfa df sB qoN vWzf ZMg ihMdUaF nUM sKI srvrVIey
bxfky iPLr AunHF nUM ieslfm ‘c ilafAuxf huMdf sI. pfqsLfh rfhIN sKIsrvrVIaF dy
Ausy hI gVH ‘c qrnqfrn sfihb df vsfAuxf aqy AuQy isWKI pRcfr df vWzf kyNdr
kfiem kr dyxf; iPLr Ausy qrqfrn ‘c koVHIaF df vWzf hspqfl vI kfiem kr dyxf-iek
qrIky ieh sB hkUmq dI cl rhI ieslfmIkrx vflI pfilsI dy ivruD sI. BfeI mMJ, BfeI
lMgfh afid isrkWZ afgU sKIsrvrVIaF df isWK Drm ‘c pRvysL; iesqrHF isWK Drm ‘qy
iesdy hmdrdF dI igxqI c idnoidn qyjLI nfl BrvyN vfDy dy sUck hn.
(s) hkUmq ‘c gurU dr vroDI jmfvVf -
ijWQy ies sWcfeI nMU aKoN Auhly nhIN kIqf jf skdf ik isWK Drm qyjLI nfl dUr
dysLF qIk PYl irhf sI. isWK Drm dy hmdrdF-smRQkF ivWckfr vI bhuq vfDf ho irhf
sI. rfjsWqf ivc vI isWK Drm dy smRQkF dI bhuq vzI lfbI mOjUd sI. ies sfry dy
bfvjUd Auh lok vI sn, ijnHF nMU apxy ktwrpMQI aqy jnMUnI suBfa kfrx, gurUdr dI
cwVHq kdy cMgI nhIN sI lg rhI. ienHF jnUMnIaF ivc ihMdU aqy muslmfn dovyN sn.
muslmfn Auh sn ijnHF dI soc ivc kyvl isWK Drm hI muslmfn mWq dy vfDy ‘c sBqoN
vwzI rukfvt sI. hkUmq vlo qF bhuiqaF nUM rfjsI dbfa nfl jF jLbrdsqI muslmfn
bxfieaf jf irhf sI. pr isWK Drm ivc lokfeI afp hI DWVf DWV apxI KusLI nfl sLfml
ho rhI sI. ies vfsqy hkUmq ‘c bYTy ieh jnUMnI lok, gurU drbfr ivruD smysLF
iksy mOky dI Bfl ‘c hI rihMdy sn. aj qF ienHF nUM sLyK aihmd srhMdI kfrx pUrI
qfkq vI iml cuWkI sI. dUjy pfsy ihMdUaF ivcoN vI jfq pfq dy mudWeI, kWtrpMQI soc
vfly jnUMnI pihly jfmyN qoN hI isWK Drm ivruD srgrm sn. Auh vI idnoidn kyNdRq
huMdy af rhy sn. .
ienHF sfrIaF ivroDI qfkqF kfrx rfjdrbfr ‘c gurU drbfr
ivroDI jmfvVf vI iqafr ho cuWkf sI. jnUMnI qy kWtrpMQI muslmfnF ivcoN ienHF df
afgU murqjLfKF aqy jfq aiBmfnI ihMdUaF dI lfbI df afgU mhysLdfs bRfhmx sI, ijhVf
ik apxf Drm qWbdIl krky (bIrbl) bx cuWkf df sI. bIrbl suafrQ-vws jLfihrf
qF apxf Drm qWbdIl kr cuWkf df sI, pr hY sI gurUdr df kwtr ivroDI. sMn 1586
ivc kbflIaF nfl jMg smyN iesdI mOq ho
geI, qd qIk iesny rfj drbfr ‘c apny keI sYl kfiem kr idWqy hoey sn. cMdU iesy
hI juMzlI df kirNdf sI.
(h) aWkbr dI mOq aqy rfjdrbfr- jhFgIr
(slIm) bVf ieafsLI-ivlfsI qbIaq df iensfn sI. ies leI aWkbr apxy qoN bfd, apxy
puWqr jhFgIr dI bjfey, apxy pOqy Kusro nMU gWdI dyxI cfhMudf sI. dUjy pfsy
jhFgIr df iek mfqr insLfnf, iksyqrHF vI rfjpft nMU pRfpq krnf sI. Aus ny afp
bfdsLfh bxn dI nIXq nfl hkUmq ‘c apxI sFT-gFT kWtrpMQIaF nfl sLurU kr idWqI.
iesqrHF hkUmq ‘c nvIN pxp rhI nksLbMdI lihr kfrx, iqafr ho cuWkI ies iqWkVI dI
agvfhI sLyK aihmd buKfrI (bfd ‘c murqjLfKF) kol sI. rfj duafAux df vfdf dy ky
buKfrI aqy AusdI iqWkVI ny jhFgIr nUM apxIaF sLrqF aDIn apxI muWT ‘c kr ilaf
sI.
iesdy nfl ies iqWkVI ny pflsI Kyz kyy, ipqf-puWqr ivWckfr
vWkqI sulh krvf idWqI. ies sulh kfrn jhFgIr rfhIN ieh lok, rfj drbfr ‘c aWkbr
ivroDI ktWrpMQIaF dI pUrI lfbI qIk phuMc gey. AuprMq ienHF rfhIN hI aWkbr nMU
jLihr duafky mrvfAux dI kosLsL vflf ijLkr vI ieiqhfs ‘c spsLWt hY. aMq aWkbr
dI mOq qoN bfd ienHF lokF kfrn hI Kusro df lfhOr drbfr qy kbjLf nf ho sikaf.
hflFik aWkbr ny Kusro nUM hI apxf jfnsLIn nIXq kIqf sI, pr murqjLfKF dI agvfhI
‘c ieh iqWkVI, jhFgIr nUM rfjgWdI qy ibTAux ‘c kfmXfb ho geI. AyoupRMq Kusro
rfhIN kIqI bgLfvq nMU pUrI qrHF kucl idWqf igaf. pMjvyN pfqsLfh dI sLhfdq qoN
iek mhInf pihlF qIk ies sfrI kfrvfeI df aMq ho cuWkf sI. gurdyv df Kusro dI
bgLfvq nfl AuWkf hI lYxf dyxf nhIN sI. aWkbr dI mOq aqy jhFgIr dy bfdsLfh bxn qy
iqWkVI rfhIN KusLI dy pRgtfvy df sbUq, asIN icWTI nM: 47
rfhIN pihlF hI dy cuWky hF.
(k) iqWkVI df aglf insLfnf gurU drbfr-
spsLWt ho cuWkf hY
ik iqWkVI dy Dury nksLbMdI lihr df iek
mfqr insLfnf rfjsWqf ‘c GuspYT krky AusnMU apxy hWQ ‘c lYxf aqy Bfrq nMU
sMpUrx ieslfmI dysL ‘c qbdIl krnf sI. hux qIk apxy insLfny ‘c ieh lok
pUrI qrHF sPl vI sn. ijQoN qIk ihMdUaF df qfluk hY, pqR sMigRh ‘mkqUbfq-iemfm-ey-rubfnI’
sfbq krdf hY ik mMdrF nMU qoVxf, buWqpRsqF df kqlyafm, gAU ksLI afid ienHF dy
pRogRfmF df vWzf ihWsf sn. ikAuNik Auh lok ihMdUaF nMU apxy gulfm hI mMndy sn.
AunHF nUM vWD qoN vWD jLlIl krnf AunHF df sLugLl sI. ieh qF jfq aiBmfnI ihMdU hI
sn ijhVy sWBkuJ jfxdy hoey vI, AunHF nUM gurUdrbfr ivruD apxf pUrf pUrf sfQ dy
rhy sn. dUjy pfsy nksLbMdI afgU vI gurUdr ivroDI ies qfkq nMU isWKF ivruD vrqx
lLeI, ienHF df pUrf lfB AuTf rhy sn.
ies smyN qIk nksLbMdI lihr dy imsLn dI pRfpqI ‘c agr koeI
rukfvt sI qF Auh kyvl gurU drbfr hI sI. rfj duafAux kfrx, jhFgIr vI hux pUrI
qrHF ienHF dI muwTI ‘c hI sI. dUjy pfsy gurUdrbfr vloN nvI-nvIN sMpfdq qy
pRkfsL kIqI jf cuWkI afid bIV ny sfrI isWK kOm nMU vI kyNdRq kr idWqf sI. ies
kfrx gurU kIaF sMgqF ivWckfr vI nvIN josL dI lihr dOV cukI sI. ies kfrx vI
jnUMnIaF dy iZwzF ‘c sUl pY rhy sn. jnUnI juMzlI ny iesdf bhfnf bnfky jhFgIr
nMU BWVkfieaf. bhfnf ieh sI ik aid bIV ‘c muhMmd sfihb dI sLfn dy iKlfP iliKaf
hY.
lfhOr vfsqy bulfvf aqy cMzfl cOMkVI-
kyvl kuJ smF pihlF hI, aWkbr smyN sMpfdnf dOrfn jnUMnIaF vloN srkfrI sLih qy pIlU,
sLfhhusYn, kfnHF, CWjU afid PLrjLI BgqF rfhIN afid bIV ‘c imlfvt
krvfAux dI hoCI sfjLsL rcI geI sI. srkfrI drbfry iskfieqF vI kIqIaF sn. pr
jnUMnIaF dI pysL nhIN sI geI . aWkbr ny KojbIx kIqI qF cuWglKorF ny mUMh dI
KfDI. Aultf aWkbr gurU dr df murId ho igaf. Aus smyN slIm dy rUp ‘c jhFgIr ny
ieh sB aKIN dyiKaf sI. pr hux qF AusdI hflq ‘Pisaf ipRMdf PVky kI’? vflI bxI
hoeI sI dUjf Auys dIaF apxIaF aWKF Ayupr vI jnUMn df cWsLmf cWiVaf df sI. . gurU
pfqsLfh nMU lfhOr sWd Byijaf. imlfp AupRMq afid bIV ivcoN vfrI-vfrI iqMn
hukmnfmy ley gey ijhVy ik ies pRkfr dWsy jFdy hn pihlf: "Kfk hUr krdM
aflfm dunIafie ] asmfn ijLmI drKq afb pYdfieisL Kudfie" (m:5-723)
dUjf- "avil alh nUru Aupijaf, kudriq ky sB bMdy ] eyk nUr qy
sbu jug Aupijaf, kAun Bly koo mMdy" (kbIr-1349) aqy qIjf-"ibsir
geI sB qfiq prfeI, jb qy sfDsMgiq moih pfeI" (kfnVf m:5-1299)
jnUMn dI cWVH cuWkI aYnk dy bfvjUd jhFgIr nMU pihlf Purmfn hI
ieMnf cMgf lgf ik Ausny iek hor klfm (sLbd) dI KfihsL pRgt kIqI. dUjI vfrI dUjy
PLurmfx rfhIN vI jhFgIr bhuq pRBfvq hoieaf; pr cuWglKor jnMUnI ijnHF dy mn ‘c
qF kuJ hor hI pWikaf hoieaf sI, AunHF aMdr sWcfeI nUM suxn dI jurwq qF hY hI
nhIN sI. AunHF ny sLor mcf idWqf ik ieh Purmfn qF gurU jI ny jLbfnI suxf idWqy
hn, AuQy qF sLfied kuJ hor iliKaf hY ies leI iksy gurmuKI pVHy pfsoN qswlI kIqI
jfvy. iesqy iPLr Aupr drj qIjf vurmfn sI.
iesqrHF jdoN jhFgIr dI ies bfry qsWlI ho geI qF jnMUnIaF dI
rWt sI afid bIV ‘c muhMmd sfihb dI qfrIP ‘c kuJ iliKaf jfvy. dUjf, jykr
pRcfr hI krnf hY qF gurU jI ieslfm ‘c afky ieslfm dy pRcfrk bx jfx aqy sfzy
imsLn nUM sMBfl lYx. gurU sfihb ny donF glF leI mjLbUqI nfl ienkfr kr idWqf.
jhFgIr jfxdf sI ik jnMUnIaF dI asl dOV kI hY? pr Aus nUM vI qF rfj hI iesy sLrq
qy imilaf sI ik ieslfm dy vfDy ‘c hriek rukfvt nMU KWqm krn leI AunHF df sfQ
dyyvygf.
vYsy jhFgIr vI idloN jnUnIaF dy nfl hI sI aqy ies sWcfeI nUM
mMndf sI ik gurUdrbfr dI lokipRaqf aqy isKF dI igxqI ‘c qyjLI nfl vfDy dI
rPLqfr dy huMidaF Bfrq kdy vI ieslfmI rfj nhIN bx skdf. apxI jnUMnIXq aqy
qno-mno juMzlI dy nfl hox dy bfvjUd Auh Aus smyN isWKF dI cVHq ‘c tMg aVfAuxI
apxy nvyN kfiem hoey rfjpft leI vWzf KWqrf mul lYx dI jurWq vI nhI sI kr skdf.
ies leI bVI kutlnIqI df shfrf lYNdy hoey bfkI kfrvfeI leI pfqsLfh nUM murqjLfKF
dy hvfly krky jhFgIr isMD nUM dOV igaf. AuNÖ vI Aus vwkq rfj pft df krqf Drqf
qF murqjLfKF hI sI aqy jhFgIr dI sfrI qfkq AusnUM hfsl sI. ies ‘c vI sLWk nhIN
ik Aus smyN asl bfdsLfh qF jhFgIr hI sI jykr AusdI apxI nIXq sfP huMdI qF aj
ieiqhfs iblkul hor hI huMdf. spWsLt hY ik isWKI dy vfDy ivruD jhFgIr dy mn dI
Kot hI ies sfry kfry df kfrx bxI aqy pfqsLfh dI qsIhy BrBUr sLhfdq leI isvfie
jhFgIr dy hor iksy nUM Auqnf vWzf dosLI nhIN ikhf jf skdf.
AupRMq pfqsfh nMU byaMq qsIhy dyky iks kfrx sLhId kIqf igaf,
ies df sfrf ijLkr aqy nMgI scfeI arMB ‘c idqI icwTI nM: 193
rfhIN AuGV ky sfhmxy af cuWkf hY. iesy
hI gurmq pfT ‘c cMdU Kusro vflIaF glF,‘qujLky jhFgIrI’ dI
aslIaq ‘qy bfkI JUTF dI potlI nMuU vI asF KrOcxf hY. sfzI jfcy ‘isafsq
aqy Xfsf’ rfhIN pfqsLfh nUM sLhId krn dy sLfhI PLurmfn Aupr vI svflIaF
insLfn lgdf hY. bfkI vyrvy leI pihlF sfnUM sLhIdI dy bfkI kfrnf nUM kuJ gihrfeI
qoN GoKx dI vI loV hY.
sLhIdI dy kuJ hor kfrx- hux
qIk asIN BlI BFq smJ cuky hF ik pMjvyN pfqsLfh dI qsIhy BrpUr sLhfdq df pihlf
aqy muWK kfrx ‘sfihb sRI gurU gRMQ sfihb’ ‘c rwqI Br vI imlfvt nMU mnjLUr
nf krnf hI sI. iesdy nfl hI jMnUnIaF dI juMzlI ny hr iek Aus rukfvt aqy qfkq nUM
Kqm krnf sI ijhVI ik Bfrq nUM inrol ieslfmI rfj bnfAux ‘c rukfvt njLr afAUNdI
sI. spWsLt hoieaf jykr pfqsLfh afid bIV dI ivsLuDqf Aupr smJOqf kr lYNdy qF vI
ieh sLhfdq tWl skdI sI pr Ayusdf nqIjf sfihb sRI gurU gRMQ sfihb jI, aj ielfhI
swc df BMzfr, jugo jug atwl dI avsQf ‘c kdy nf rih jFdy. iesqrHF pfqsLfh ny
apxy mhfn pivqR srIr dI kurbfnI dy ky sfbq kr idWqf ik gurbfxI dI AuWcqf sfhmxy,
koeI mhfn pUjnXog srIr vI inguxf hY. Bfv srIr nhIN, bfxI hI srb Auqwm hY.
kI aj asIN GtoGWt isWK aKvfAux vfly jF isWKI dy dfavydfr ies
pKoN apxy ikrdfr Aupr JfqI mfrn dI ihMmq kr skdy hF. kfsL jykr ajy vI asIN
sMBlIey qF bhuq kuJ ho skdf hY. ieMnf hI nhIN aj jo sMsfr pWDr qy qujLky
jhFgIrI-Kusro afid jF iPr rfvI ‘c iesLnfn dIaF PrjLI khfxIaF nMU afDfr bxfky
pMjvyN pfqsLfh df ieh mhfn purb mOjUdf isWK kOm rfhIN mnfieaf jf irhf hY. ibnF
Kojy pVqfly sfzy bhuqy ilKfrI aqy pRcfrk, blik apxy kolON hor imrc-msflf lLfky
anjfxy ‘c ies pKoN sMgqF nfl jo anrQ kr rhy hn, sfiraF dI syvf ‘c bynqI hY
ik ies gurmWq pfT nUM ghu nfl pVHx, ivcfrx aqy prKx ik afiKr sWc kI hY?
iesqoN ielfvf ijhVI aj sfzI iqMn-cOQfeI kOm imWTIaF CWbIlF
‘c ruWJI peI hY, Aus leI vI jLrUrI hY ik CWbIlF dy cWkr-ivAUh ivcoN QoVf bfhr
inklx. qF hI asIN pfqsLfh rfhIN ies mhfn sLhfdq dI kuJ kWdr pf skFgy aqy sMsfr
nUM vI dWs skFgy. CbIlF bfry pUry vyrvy leI ‘CWbIlF qF lgfE pr jLrf soco’
gurmWq pfT nM:7 gu:aY:sYNtr, idWlLI pfsoN sMgqF dI syvf ivc pRfpq hY jI.
hux asIN ijLkr kr rhy hF AunHF
do mUl kWVIaF df- ijs JUT dy mhWl Aupr
ies imlgoBf pRcfr nMU asF KVf kIqf hoieaf hY aqy ijs kfrx pfqsLfh dI mhfn sLhfdq
sMgqF sfhmxy pRgt nhIN ho pf rhI. ieh do kVIaF hn:
qujLky jhFgIrI dI iebfrq - pihlF
ijLkr krdy hF qujLky jhFgIrI dI sMbMDq iebfrq df. iesdf mUl qF PLfrsI ‘c hY
aqy iesdf anuvfd iesqrHF hY"goieNdvfl ivc, ijhVf ik ibafsf diraf dy kMzy
Auqy hY, pIrF bjLurgF dy Bys ivc arjn nfm df iek ihMdU sI, ijs ny bhuq sfry Boly
ihMdUaF, sgoN mUrK qy bysmJ muslmfnF nUM vI afpxI rihq-bihq df sLrDflU bxfky
afpxy vlI qy pIr hox df Zol bhuq AuWcf vjfieaf hoieaf sI. Aus nMU gurU afKdy hn.
sBnf qrPLF qoN PLrybI qy TwgI-psMd lok Aus dy pfs af ky Aus AuWqy afpxI pUrI
sLrDf prgt krdy sn. iqMn cfr pIVHIaf qoN AuhnF dI ieh dukfn clfeI hoeI sI.
Zyr smyN qoN myry idl ‘c iKafl AuWT irhf sI ik ies JUT dI
dukfn nMU bMd krnf cfhIdf hY jF AusnMU (gurU sfihb) muslmfnI iPLrky ‘c lY
afAuxf cfhIdf hY. ienHI idnI hI Kusro ibafs diraf pfr krky gurU dy kihx qy Ausdy
zyrHy qy pVfa kIqf. ieh AusnMU imilaf qy keI imWQIaF hoeIaF glF AusnMU suxfeIaF
aqy kysr nfl ieWk AuNgl Ausdy mWQy qy lgfeI ijs nMU ihMdU lok iqlk kihNdy hn aqy
cMgf sLgn krky smJdy hn. jd ieh gWl myry kMnf ‘c peI qd mYN hukm idWqf ik Aus
nMUu hfjLr kIqf jfey qy mYN Aus dy Gr Gft qy bfl bWcy murqjLf KF dy hvfly kr
idqy, aqy Ausdf mfl-asbfb jLbq krky hukm idWqf ik Aus nMU isafsq aqy Xfsf dy
kfnMUn anusfr dMz dyx’’.
iek hor bnfvtI khfxI-
ijLkr BfvyN afrMB ivc af cukf hY pr iesnMU dohrfxf jLrUrI smJdy hF. ieh khfxI vI
srkfrI pWDr qy hI pRclq kIqI geI. ‘pfqsLfh ny bfgLI Kusro dI mdd kIqI. ies
ieljLfm c’ jhFgIr ny AunHF Aupr do lK rupey jurmfnf kIqf. sMgq df pYsf kihky
gurU sfihb ny jurmfnf dyx qoN ienkfr kr idWqf. cMdU ny jurmfnf apxy koloN dy ky
gurU sfihb nMU apxI spurdI ivc lY ilaf aqy apxI DI df sfk mnvfAux vfsqy qsIhy
idWqy. jdoN iPr vI gurU sfihb nf mMny qF qfjLI gAU dI Kwl ivc mVHvfAux dI DWmkI
idwqI. gurU sfihb ‘gAU hiqaf vfly’ ies jLulm nMU nf shfr sky. afp jI ny rfvI
ivc iesLnfn dI iewCf pRgtfeI aqy Ausy ivc hI alop ho gey’.
donF kVIaF dI cIr PfV-
ies gurmWq pfT rfhIN ienHf donF kVIaF dI asF cIr PfV krnI hY. ienHF dI ieWk ieWk
rWg qoN ienHF ivWcly JUT nUM vI nMgf krnf hY. qF hI asIN sWc dI qih qIk puj
skFgy aqy apxy ipafry pMQ nMU cMdU-Kusro dIaF khfxIaF ivcoN kWZky sWcfeI vl moV
skFgy. nhIN qF asIN vI rfvI diraf dI iesLnfn vflI Gtxf smyq, axjfxy Aus smyN dI
jLfilm srkfr dI bolI hI boldy jfvFgy. hWQly gurmWq pfT ‘c asIN qWQf nUMu dlIlF
aqy sbUqF sihq spsLWt krn df jWqn kIqf hY, afs hY pfTk ies vl pUrf iDafn dyxgy.
dovyN kVIaF svY ivroDI- dyKx
dI gl hY ik srkfrI irkfrzF ‘c dovyN glF hn, pr hYx dovyN svY ivroDI. iek pfsy
jhFgIr kih irhf hY, "gurU sfihb nMU mYN murqjLfKF dy hvfly kr idWqf aqy
hukm idWqf ik AusnMU isafsq aqy Xfsf’ aDIn dMz idWqf jfvy" AuWQy vI
bfkI dy do PLurmfn ijnHF Aupr aml vI ho cuWkf disaf igaf hY ijvyN "mYN
Aus dy Gr Gft qy bfl bwcy murqjLf KF dy hvfly kr idqy, aqy Ausdf mfl-asbfb jLbq
krky hukm idwqf" dUjI khfxI ‘c ikhf jf irhf hY ‘do lK rupey
jurmfnF kIqf’. pfTk afp ivcfr krn ik kI ieko ivakqI nfl ieko smyN ieko hI
hfkm vloN ‘do svY ivroDI PLurmfn jfrI kIqy jf skdy hn?’ jy nhIN qF ieh dovyN
glF ieiqhfs ikvyN bx geIaF? spWsLt hY ik donF ivcoN iek jF iPr dovyN hI imlfvt
hn. agy jfky asIN ieh vI sfbq krFgy ik asl ‘c ieh dovyN glF hI JUT aqy ieiqhfs
‘c iswDI imlfvt hn. imlfvt df afDfr vI ivroDI qfkqF dI bWd-nIXqI hI hY.
cMdU vflf zrfmf- pihlF
GoKdy hF cMdU vflI spurdI nMU, ikaf KUb gl GVI geI hY. iesdf mWqlb ieh hoieaf,
jykr iksy df iksy nfl koeI apxf sfVf hovy qF srkfrI drbfry Ausdf jurmfnf Br
dyvy. ies qrHF Aus mnuWK nMu apxy kWbjLy ‘c lY lvy. iPr BfvyN Auh AusnUM ikMny
vI qsIhy dyvy. blik AusnUM ieQoN qIk hWk iml jFdf hY ik iPLr BFvyN AusnUM qwVPf
qwVPf ky jfnoN vI ikAuN nf mfr dyvy. ikAuNik jurmfnf Brky apxI spurdI ‘c lYx
vflf mnuWK qF sLfied kfnMUn qoN vI Aupr ho jFdf hY.[[[[ ieMnf hI nhIN iPr Aus
dusLt afqmf ny sfVf kwZxf vI sI Aus mhfn hsqI nfl, ijs vfsqy do lK rupey qF kI,
lfeInF lfky lokfeI Auus AuproN apxIaF jfnF qIk kurbfn krn nMU iqafr KloqI hovy.
kmfl ieh vI hY ik kI ies jurmfny nMU Brky apxI spurdI ‘c lYx vfsqy, iek kmIn
aqy nIc cMdU hI ies sMsfr ‘c bfkI rih cuWkf sI?
cMdU dI DI dy sfk dI Gtxf hY vI jF AuhvI bfkI khfxI dI qrHF,
iksy smyN PrjLI hI sfbq ho jfvy-pr ies cMdU dy ikrdfr qoN ieh jLrUr sfbq ho jFdf
hY ik ieh jLlIl, Ausy hI jWmfvVy df iek kirMdf sI, ijsdf ijLkr asIN, pihly kr
cuWky hF. spWsLt hY ik jhFgIr dI gYr hfjLrI ‘c, ieh dirMdgI df nMgf nfc
murqwjLfKF aqy cMdU, donF ny rl ky hI kIqf sI. blik ies kfly krqUq dI apxy Aupr
ijLmyvfrI lYx qoN zrdf jhFgIr qF sfrI qfkq murqjLf KF nUM dyky, afp isMD nUM dOV
igaf sI qfik smF pYx qy Auh apxy afp nUM ies kflI krqUq ivcoN brI sfbq kr sky.
TIk AusyqrHF bfjLI AultI pYNdI dyK ky-murqjLfKF ny vI apxy rwuqby df Pfiedf
AuTfieaf aqy sfrf pwlf cMdU dy isr JfV idWqf. jdik ieh sfrI krqUq inrol jhFgIr
dI sLih aqy Ausdy hukm aDIn murqjLfKF aqy cMdU dI imlvIN hI sfbq huMdI hY.
qujLky jhFgIrI kI hY?-
hux hor agy vDx qoN pihlF asIN qujLky jhFgIrI dI gl vI krnI cfhMudy hF. qujLky
jhFgIrI, bfbr-nfmf, aWkbr nfmf afid, ajkl dIaF srkfrI gWjLtF dI qrHF Aus smyN
hfkmF dyy srkfrI gWjLt jF rojLnfmcy hI huMdy sn. iesnMU bfdsLfh KuWd, AunHF dy
aihlkfr jF krqf Drqf hI bfdsLfh vloN ilKdy sn. iPr ienHF gWjLtF ivc ikMnf sWc
‘qy ikMnf JUT hMudf hY-aj dIaF srkfrI gWjLtF ‘qy AunHF ivcoN sMn 1984
dy isWKF dy kWqlyafm (GlUGfry) iblUstfr
apRysLn aqy isWK nOjuafnF dy lgfqfr Gfx bfry srkfrI gLWjLtF pVH lvo. ajyhIaF
srkfrI gWjLtF dI ‘sWcfeI’ AuGVdy jF ienHF bfry smJ afAuNdy dyr nhIN lgygI.
ieQy qF vWkq dIaF srkfrF apxy kfly kfrnfimaF nMU vWDf-cVHf ky jF iPr apxy afp
nMU lokF dIaF njLrF ‘c sWcf sfbq krn leI vWzy qoN vWzf kuPr qolx ‘c vI ipWCy
nhIN rihMdIaF. iPr ‘qujLky jhFgIrI’ dy ivcfr aDIn ilKq sMbMDI kuJ ivdvfnF df
ieh vI kihxf hY ik AuQy ies ilKq dI klm, isafhI aqy BfsLf vI bfkI iliKq nfl myl
nhIN KFdI. AuQy iesdf vWKry qOr qy joVI geI hox df sfPL pqf lgdf hY.
Kusro nfl imlfp iek nMgf JUT-
‘qujLky jhFgIrI’ dy JUTF dI bfkI cIr- PfV qF asIN krFgy hI. drasl ieWQy asIN
pfqsLfh nfl Kusro dy imlfp dI gl hI krFgy ijhVf ik kdy hoieaf hI nhIN. sWcfeI
ieh hY ik aWkbr ny apxf jfnsLIn apxy pOqry Kusro nUu Qfipaf. dUjy pfsy, pihlF
qoN rcI sfjLsL anusfr lfhOr drbfr qy jhFgIr dy numfieWdy sLyK aihmd buKfrI
(murqjLf KF) ny kbjLf kr ilaf sI. ieh Gtxf akqUbr sMn 1605
dI hY. Kusro nMU igRPLqfr krky afgry
njLrbMd kr idWqf igaf. apRYl 1605
nMU Auh apxIaF kuJ PLOjF smyq AuQoN dOVx ‘c sPl ho igaf. Ausdy ipWCy ipWCy
sLyK buKfrI apxIaF POjF sihq Ausdf ipwCf kr irhf sI. iPr ienHF dy ipwCy jhFgIr
vI apxIaF PojF dy nfl ijQoN ikQoN iBnMk pYNdI, iksy ny Kusro dI ihmfieq jF mdd
kIqI hY qF hQo hwQ inWptfrf vI nfl hI krdf jFdf jF AunHF nUM bMdI bxf lYNdf.
Kusro nUM 27
apRYl sMn 1606
nMu bMdI bxfky, iek meI sMn 1606
nMU lfhOr drbfr ‘c pysL kr idWqf igaf. jhFgIr ny ibnF iZwl iek do idnF ‘c hI
Kusro dy iewk-iewk ihmfieqI nMU, AusdIaF aWKF sfhmxy qsIhy dy-dy ky, bVI byrihmI
nfl mrvf idWqf. keIaF nMU sLihr dy drvfijLaF qy puwTf ltkf ky jF sUlI qy cVHf ky
mfiraf Kusro dy Kfs sfQI husYn byg ‘qy abdul rihmfn nUMu gAU ‘qy Koqy dI
qfjLI Kl ‘c ijLMdf mVHvf ky mrvfieaf. Kusro dy iksy iek vI ihmfieqI nMU nhIN
bKisLaf. iesdy nfl hI jhFgIr ny apxy sB qoN vWzy ihmfieqI-sLyK aihmd buKfrI nMU
murqjLfKF dy iKLqfb nfl aqy bfkI ihmYqIaF nUM ruwqibaF-jfgIrF nfl invfijaf.
ieQoN qIk ijLkr imldf hY ik jhFgIr ny apxy puWqr Kusro dIaF aWKF islvf ky AusnUM
bfkI ijLMdgI leI anHF krvf idWqf. ieh sfrf kMm iek-do idnF ‘c hI muWkf vI
idWqf igaf sI.
iesqrHF ieh sfrI kfrvfeI pfqsLfh dI sLhfdq qoN lgBg iek mhInf
pihlF hI KWqm ho cuWkI sI. Aus smyN qIk ies sMbMD ‘c gurU arjun pfqsLfh df
ikwDry ijLkr qIk nhIN sI. sWcfeI vI iehI hY ik agy agy Kusro, Aus qoN bfd
murqjLf KF aqy iPr jhFgIr ieh iqMnyN kfPLly goieNdvfl rsqy jrnYlI sVk qoN hI
afey qy gey sn. Aus smyN pMjvyN pfqsLfh qrnqfrn ivKy sn. pfqsLfh df Kusro nfl
kdy myl hI nhIN sI hoieaf . jdik qujLky jhFgIrI dI sfrI iebfrq KVI hI, Kusro
vfly ies iewko hI nMgy JUT Aupr hY, nhIN qF Ausdf koeI vjUd hI nhIN rih
jFdf.
qujLky jhFgIrI dy kuJ hor nMgy JUT-
icWTI sMigRh ‘mkqUbfq-iemfm-ey rubfnI’ icwTI nM:193
ny ‘qujLky jhfgIrI’ vflf sfrf pfj AuGyV idWqf hY. hux qujLky jhFgIrI nMU
vjLn dyxf kyvl smF Krfb krn vflI gl hI rih jFdI hY. iPr vI JUT nMU vfps Ausdy Gr
‘c dPLnfAuxf vI jLrUrI hY, kuJ nukwqy ivsLysL iDafn mMgdy hn:.
# qujLky jhFgIrI dI ilKq BUqkfl ‘c hY jo jLfihr krdI hY ik
ieh ilKq pfqsfh dI sLhfdq qoN bfd ilKI geI, pihlF nhIN ijvyN ‘[[[pIrF
bjLurgF dy Bys ivc arjn nfm df iek ihMdU sI,[[[[.
# spWsLt ho cukf hY ik Kusro vflI GWtnf df pUrf Bog pY jfx
qoN iek mhInf bfd acfnk hI gurU sfihb vloN Kusro cI mdWd vflI ZuWcr joVI geI sI
aqy[[
# ies ZuWcr nMU joVdy hF icWTI nM: 193
dy ienHF lPLjLF nfl ‘AusnMU (gurU sfihb nMU) iksyqrHF mfiraf igaf, iksy
kfrx aqy iksy bhfny Kqm kIqf igaf’ ieQy JUT afp hI nMgf ho irhf hY.
# ieh TIk hY ik ieh sB jhFgIr dI sLih qy hI hoieaf, AuMJ qF
sMBv hI nhIN sI. hux ienHF donF ilKqF dI BfsLf imlfky pVHo! qujLky jhFgIrI
ivWclI BfsLf vI Ausy hI kWtrpMQI dI hY ijsdI ik icWTI nM: 193,
aqy ies icWTI dy bfry koeI BulyKf vI nhIN ik ieh murqjLfKF dI hI ilKI hoeI hY.
# ieh vI dyK cuky hF ik rfjdrbfr ‘c Aus smyN ienHF jnMUnIaF
df srgLnf aqy nksLbMdI iqWkVI df afgU, koeI hor nhIN, ieh murqjLfKF hI sI. iPLr
Aus smyN jhFgIr vI iqWkVI dy hWQ dI kWTpuqlI hI sI. sWcfeI qIk puWjdy dyr nhIN
lgdI. qFqy rfjpft ‘c ieh kflI krqUq BfvyN murqjLfKF kry jF koeI, hfkm qF
jhFgIr hI sI jdik ienHF krqUqf leI ienHF dusLtF nUM sLih vI jhFgIr dI hI pRfpq
sI.
# jhFgIr cUMik afp iek ihMdU bygLm df puqWr sI aqy iqMn-cfr
ihMdU bygLmF ies dy hrm ivc sn. ieMnf hI nhIN bfbr dy smyN qoN hI jnUMnIaF rfhI
gurU dr ivruD inWq dIaF cuWglIaF iPr AunHF cuWglIaF dI rojL rojL sPLfeI . ies
nfl vI ihMdU aqy isWK rihnI ivWcly vWzy PLrk qoN jhFgIr cMgI qrHF jfxMU sI. gurU
jI rfhIN Kusro nUM iqlk lgfAuxf jF AyyunHF nUM bfr bfr ihMdU krky ilKxf, ieMnI
anjfx BfsLf, jhFgIr dI apxI nhIN sI ho skdI.
# jhFgIr aMdr ihMdU sMskfr hox kfrx pIrF-PkIrF dy
srfp-kropIaF vfly zrF qoN Auh kdy afjLfd nhIN sI ho skdf. iPLr gurUdr, ijsdf
pRBfv pusLq-dr-pusLq Ausdy pRvfr qy vI sI, Aus ivruD ieWqnf vWzf kWdm kyvl Ausdy
vWkqI jnUNMn aqy juMzlI dI qfkq qy Ayus Aupr Ausdy dbfa df hI isWtf sI.
# iebfrq BUqkfl ‘c hY, AuQy iliKaf hY ‘[[[[ mYN Ausdy
Gr Gft ‘qy bwcy murqjLF KF dy hvfly kr idWqy Aus df mfl asbfb jLbq kr ky hukm
idqf[[[’dovyN glF ieiqhfsk pKoN glq hn, iewQy iliKaf hY kr idWqIaF pr hoeI
donF ‘coN iek vI nhIN.
# spsLWt hY ik ieh ilKq ‘bfkIiblf, sLyK aihmd srhMdI, aqy
sLyK aihmd buKfrI (murqjfKF) vflI nksLbMdI iqWkVI dI hI sI, ijhVI aYksLn qoN
pihlF hI, aYksLn kIqy jf cuWky nMU vI irkfrz ivc lY cuWkI sI.
mWqlb ieh ik Aus smyN rfjsI hflfq ies iksm dy bx cuky dy sn
ik AunHF nMU apxy kfly kfrnfimaf leI iksy pfsoN mnjLUrI dI loV nhIN sI. AunHF
nMU Brosf sI ik iksy krqUq qoN vI AunHF nMU koeI nhIN rok skdf. pr iksy mjbUrI
kfrx aml nhIN ho sikaf aqy iqWkVI ies ilKq Aupr aml hI nhIN kr skI. ieh mjbUrI
kI sI ies bfry vI asF agy jfky dyKxf hY.
# ieh vI iDafn krnf hY ik, ies iebfrq dy JUT nMU pUrI qrHF
nMgf krn vfsqy ieh ieko nuWkqf hI kfPLI hY. spsLWt hY ik qujLky jhFgIrI dI ies
ilKq nMU drj krn vyly, cMzfl COkVI dI dOV sI ik sLfied kl hflfq hQoN nf inkl
jfx, jo kuJ krnf hY AusnMU srkfrI irkfrz ‘c ilafky PLtf-PLWt aml ‘c lY aFdf
jfvy. dusLt mMzlI sLfied ieh nhIN sI jfxdI ik akflpurKu, afAuNdy smyN ivc ienHF
dI nIXq aqy krnI nMU nMgf krn vfsqy hI ienHF dy hWQ kWtvf irhf sI.
qujLky jhFgIrI aqy icTI nM 193
dI BfsLfeI sFJ- qujLky jhFgIrI dI cIr
PfV qoN bfd ieh ivsLf vI Kfs iDafn mMgdf hY. donF ilKqF nMU afhmxy sfhmxy rKky
ghu nfl pVHo, donF dy ivc ieko hI klm aqy ieko hI soc kMm kr rhI hY. donF ilKqF
qoN sfbq hMudf hY ik ilKfrI, isWK Drm qoN AuWkf hI axjfx hY aqy isWK Drm nMU ‘ihMdU’
hI kihdf hY. asIN ieh vI dyK cuky hF ik Gwt qoN Gwt mugLlL hfkm qF ies gloN
ieMny anjfx nhIN sn. AunHF kol qF rojLfnf cuWglKor aqy ivroDI apxf roxf lYky
puWjy hI hMudy sn. ieQy ilKfrI gurU drbfr dI byaMq qfkq aqy hridl ajLIjLI nMU vI
apxy imsLn dI sPlqf vfsqy sBqoN vwzI rukfvt mMxdf hY, iesy vfsqy Ausdf insLfnf,
kyvl gurU pfqsLfh hI sn. ieQy Ausdy ieh lPjL ivsLysL iDafn mMgdy hn:
"goieNdvfl ivc …… arjn nfm df iek ihMdU sI…ies JUT
dI dukfn nMU bMd krnf cfhIdf hY jF Aus nMU (gurU sfihb) muslmfnI iPrky ivc lY
afAuxf cfhIdf hY. ienHI idnI hI Kusro ibafs diraf pfr krky gurU dy kihx qy Ausdy
zyrHy qy pVfa kIqf. ieh AusnMU imilaf qy keI imwQIaF hoeIaF glF AusnMU suxfeIaF
aqy kysr nfl iewk AuNglI Ausdy mwQy qy lgfeI ijs nMU ihMdU lok iqlk kihNdy hn
aqy cMgf sLgn krky smJdy hn …[" (qujLky jhFgIrI) aqy "goieNdvfl dy
ies iBRsLt kfiPr (gurU arjn sfihb) dI sLhfdwq sfzI iek vwzI pRfpqI aqy ijwq hY.
ies nfl iGRxq ihMdUaF nMU BI iewk vwzI jLlflq BrI hfr hoeI hY. BfvyN AusnMU
iksyqrHF mfiraf igaf, iksy kfrx aqy iksy bhfny nfl Kqm kIqf igaf (lPjL ivsLys
iDafn mMgdy hn). ies nfl smUh kfiPrF df BfrI nuksfn aqy smUh muslmfnF leI bVy
PLfiedy aqy vfDy dI GWtnf hY. ies kfiPLr (gurU sfihb) dI sLhfdq qoN pihlF mYnMU
iek bVf cMgf supnf BI afieaf sI, ijs ivc mYN qwikaf sI, ik bfdsLfh jhFgIr ny
kuPLr df isr kucl idWqf hY. ies ivc sLWk hI nhIN ik ieh kfiPLr (gurU sfihb) Drm
hIxy lokF df isrmOr qy kfiPLrF df vwzf muKI sI" (icWTI nM: 193)
muWkdI gl, donF ilKqF ivc BfsLf, soc, sLYlI aqy insLfnf, ieko hI hY. by-hwd
kwtrpMQIaF vflf, inrol ieslfmI rfj dy jnMUn vflf. iehI qF soc sI nksLbMdI
islisly dI. ‘rfjswqf ivc GuspYT krky Bfrq nMU iewkmfqr ieslfmI rfj ivc
bdlnf’ ieh koeI hor lok nhIN sn, ieh nksLbMdI iqwkVI hI sI. Aus smyN rfj
drbfr ivc iqWkVI df krqf Drqf aqy ienHF df afgU sI murqjLfKF. icTI nM 193
df ilKfrI kOx hY? ieh koeI CupI jF BulyKy vflI gl qF hY hI nhIN. iesqoN spWsLt
ho jFdf hY ‘qujLky jhFgIrI’ vflI sMbMDq iebfrq nUM isDy qOr qy ilKx vflI vI
ieh iqwkVI hI sI.
iqMn sLfhI PLurmfn pr aml ieko qy, ikAuN?-
qujLky jhFgIrI dy iek hor JUT dI pol-qujLky jhFgIrI dI iebfrq df iek hor nuWkqf,
iesnUM PrjLI hoxf sfbq krdf hY. gurU pfqsLfh bfry ielfny hoey PLurmfn iqMn hn pr
aml kyvl ieko qy hoieaf, ikAuN? sWcfeI ieh hY nf hI mfl-asbfb kurk hoieaf aqy nf
bfl-bWcf hI igRPLqfr hoieaf. AuQy iliKaf hY ik aml iqMnF PLurmfnF qy ho cuWkf
hY. spWsLt hY-dusLt mMzlI nMU Brosf hI nhIN, blik XkIn (Over
Confidence) sI ik Auh iqMnF glF qy aml
kr lvygI. drasl iesnMU gurU drbfr dI qfkq df AuWkf aMdfjLf nhIN sI. iesy vfsqy
AuQy ilK qF idWqf, aml ho igaf hY. pr pfqsLfh nMU sLhId krn vflI iGnfAuxI krqUq
ny hI AunHF nMU afty dfl df Bfa pqf krvf idWqf. murqjLfKF afp ieMnf Gbrfieaf ik
Ausny sfrf BFzf iekWly cMdU dy isr BMn ky afp brI ho igaf.
ieMnf hI nhIN, AuQy iliKaf hY "…qy bfl bWcy murqjLf
KF dy hvfly kr idqy…" jykr sWcmuc ieh abfrq jhFgIr dI sI qF kI jhFgIr
nUM ieh vI nhIN sI pqf ik gurU jI dy ‘bfl-bWcy’ nhIN blik ieklLOqy spuqR
(gurU) hirgoibMd jI hI hn.
CyvyN pfqsLfh bfry
leI qujLky jhFgIrI ‘c iliKaf hY ‘igRPLqfr kr ilaf hY’. dUjy pfsy,
CyvyN pfqsLfh ny ielfn kr idWqf ik myry pfs ijhVy isWK drsLn krn afAux- Auh
GoVy, sLsqR ‘qy juafnIaF Byt krn. pfqsLfh ny PLOjF kfiem krky AunHF dI tRyinMg
vI arMB kr idWqI. ipqf gurU dI sLhfdq qoN kyvl zyVH sfl bfd sMn 1608
‘c akfl buMgf (akflqKq sfihb) kfiem kr idWqf ijhVf ik smyN anusfr iswDf hkUmq
nMMU hI cYlyNj sI. hkUmq ies sfry ‘c dKl dyx dI vI jurwq nf kr skI.
iesdy Ault, jhFgIr, mfqf gMgf jI pfsoN muafPLIaF mMgx tur
ipaf aqy CyvyN pfqsLfh vl sulHf df hWQ vDfAux lg ipaf. ies qoN ieh vI pqf lgdf
hY ik Aus vWkq gurU drbfr dI qfkq ikMnI vWD sI? sfbq hMudf hY ik jo kuJ hoieaf,
jhFgIr Aus Aupr ilpfpoqI krky apxy afp nUM iesdy leI byksUr sfbq krnf cfhuMdf
sI. AusnUM zWr sI ik ikWDry sMgqF df ivroD Ausdy nvyN kfiem hoey rfjpft nUM hI
KWqm nf kr dyvy. AusnUM iehI qF zr sI jdoN Auh aglI kfrvfhI murqjLfKF dy hvfly
krky afp isMD nUM dOV igaf sI. hux, ieQoN qIk ik Ayusny cMdU nMU lfhOr dIaF
sMgqF dy spurd kr idWqf. ieQy iPLr ieh iDafn dyx dI vI loV hY jhFgIr ny cMdU nUM
qF lfhOr dIaF sMgqF dy hvfly kr idWqf pr iqWgVI ivcoN asl dirMdy murqjLfKF nUM
brI riKaf ikAuNik murqjLfKF ny ieh sfrf kfrf jhFgIr dI qfkq aqy AusdI sLih qy hI
kIqf sI BfvyN ik bfkI cMzfl cONNkVI ny vI AusdI bybWsI df pUrf-pUrf lfB AuTfieaf
sI.
spWsLt hoeiaf ik ies sfry dy bfvjUd, ies shfdq leI, asl dosLI
isvfie jhFgIr dy hor koeI nhIN sI. ikAuNik isWkf vI Ausy df hI cldf sI aqy aslI
qfkq vI Ausy kol hI sI aqy sfrf kfrf Ausy dI sLih qy hoieaf sI, kirMdy BfvyN
koeI vI hovx.
‘isafsq aqy Xfsf’ dy kfnMUn aDIn?- cUMik
qujLky jhFgIrI dI iebfrq spsLWt rUp ‘c BUqkfl ivc hY, Bfv ieh ilKq sLhfdq qoN
bfd dI hY. aKfx hY ‘corF dy kpVy zFgF dy gjL’ Gtwxf qF vfpr hI cuWkI sI,
AusnUM ijsqrHF cfho qooV-mroV ky apxI loV anusfr pysL kr lvo. sfrf dUsLn jF
ijLmyvfrI qF jhFgIr dy isr hI afAuxI sI. qujLky jhFgIrI nMU ijAuN-ijAuN gihrfeI
nfl GoKo ies dIaF pVHqF hor vWD KuWldIaf jFdIaf hn.
asIN dyK cuky hF ik qujLky jhFgIrI anusfr iqMn sLfhI Purmfn
sn. asIN ieh vI sfbq kr cuky hF ik ienHF iqnHF ivcoN do qF ienHF dI vrqoN qoN
pihlF hI bdnIXqI nfl irkfrz ivc lY aFdy gey sn ijvyN ik aml vI ho cukf hovy.
blik ilKx vfilaF nUM pUrf XkIn sI ik ienHF Aupr aml qF ho hI jfxf hY.
XkIxn ijhVy lok ies hWd qIk BUqy pey hox, AunHF leI aml ‘c
af cuWkI GWtxf nMU apxy ihsfb nfl, vWD GWt krky irkfrz ‘c ilafAuxf, hor vI
sOKf hMudf hY. ajyhy lok aYsf krn ‘c kdy sLrm vI mihsUs nhIN krdy. iPLr jdoN
qsIhy hI ieMny vWD idWqy jf cuWky sn ik srIr sMBlx lfiek nhIN sI rih igaf, qF
gurdyv dy srIr nUM nfl vWgdy rfvI dy pfxI ‘c bhf idWqf igaf. ilKx vyly klm
cUMik ienHF cMzflF dy apxy hI hWQ ‘c sI, ies leI ilLK idWqf "[[hukm
idWqf ik Aus nMU isafsq aqy Xfsf dy kfnMUn anusfr dMz dyx’ ’isafsq aqy
Xfsf’ dy kfnUMn qoN Bfv hY sLhId qF kIqf jfvy pr KUn df qWpkf jLmIn qy nf
izWgy. drasl ‘Xfsf’ iek cMgyjLI kfnUMn hY AunHF dy ihsfb, jykr iksy vlI
afqmf nUM sLhId krn smyN Ausdf KUn jLmIn qy zuWly qF ikafmq smyN kfrf krx vfilaf
nUM vI dojLK dI aWg ‘c sVxf pYNdf hY.
vYsy vI Aus smyN ieh kMm nksLbMdI iqWkVI vfsqy bhuq sOKf sI.
iek qF jhFgIr afp vI rWjky sLrfbI-ivlfsI sI. dUjf-jhFgIr, pUrI qrHF ies cMzfl
iqWgVI dI kiVWkI ‘c Pisaf ipaf sI. afiKr AusnUM rfj qF duafieaf hI ies iqWkVI
ny hI sI aqy Auh vI apxIaf hI sLrqF qy. qIjf- ieh vI sWcfeI hY ik rfj pft dI
sfrI qfkq vI ienHF dy hI hWQ ‘c sI. ies leI Auh jo cfhux, krn leI afjLfd vI
sn.
ieh vI sfbq hMudf hY ik, doKIaF df ierfdf pfqsLfh nMU sLhId
krn df nhIN sI. AunHF df ierfdf qF vWD qoN vWD qsIhy dy ky afid bIV ‘c mn
mrjLI dI imlfvt krvfAuxf, jF iPr pfqsLfh nMU ieslfm ‘c ilafky-ieslfm dy vfDy
leI vrqx df sI. aiKr iehI qF imsLn sI ies nksLbMdI sUPLI lihr df. qujLky jhFgIrI
dI iebfrq vI iehI sI ijsdy lPLjL sn ‘ies JUT dI dukfn nMU bNd krnf
cfhIdf hY jF AusnMu muslmfnI iPrky ivc lY afAuxf cfhIdf hY’.
spsLWt hY ik ijs ZMg nfl pfqsLfh dI sLhfdq hoeI Aus nUM bfdsLfh vloN sLfhI
Purmfn sfbq krn leI ‘isafsq aqy Xfsf’ dy kfnMUn anusfr dWs idWqf igaf pr
hflfq qoN ieh sWcfeI sfbq nhIN huMdI.
sLukr hY, akflpurKu df-
jykr bfkI dy do sLfhI Purmfn vI aml ‘c af jFdy qF ‘qujLky jhFgIrI’ vflf
ieMnf vwzf JUT, sLfied kdy vI nMgf nf ho skdf. ieQy do glF hor AuGwV ky sfhmxy
afAuNdIaF hn. pihlf-jy kr iqMnF ivcoN do Purmfn JUTy hn qF qIjf vI ikvyN
jLrUrI hY ik Auh TIk hovygf? vYsy krqy vloN bKLsLI hoeI sUJ anusfr AusdI kleI qF
asIN Kol hI cuWky hF. dUjf-
aYksLn qoN pihlF hI, sLfhI dWsqfvyjLF ivc aYksLn ho jfx df aYlfn-ies ‘c vI
sLfied krqy dI koeI Kyz hI kMm kr rhI sI qfik rihMdI dunIaf qIk ienHF jLflmF dI
dusLtqfeI kdy CuWp nf sky.
muWkdI gl ik icWTI sMgRih ‘mkqUbfq iemfm-ey-rubfnI’
iek ajyhf ieiqhfsk dsqfvyjL hWQ afieaf hY ijsny ‘qujLky jhFgIrI’ ivWclI ies
GWtxf sMbMDI bnfvtI iebfrq dI kyvl kleI hI nhIN KolI blik iesnUM iesdI aslI jgHf
Bfv ‘rWdI dI tokrI’ ivc phucfAux df kMm vI kIqf hY aqy pMQ nUM ies vWzI
guMJl ivcoN kiZaf hY.
#70s97.4s06#
Including this Self Learning Gurmat Lesson No 70
qWQ-sLhIdI sLhIdI-gurU arjun sfihb
For all the Gurmat Lessons written by ‘Principal Giani
Surjit Singh’ Sikh Missionary, Delhi, all the rights are reserverd with the
writer, but easily available for Distribution within ‘Guru Ki Sangat’ with
an intention of Gurmat Parsar, at quite a nominal printing cost i.e. mostly Rs
200/- to 300/- (in rare cases upto 500/-)per hundred copies .
(+P&P.Extra) From ‘Gurmat Education Centre, Delhi’, Postal Address-
J-IV/46- II Fl. Old D/S Lajpat Nagar.-4 New Delhi-110024 Ph. 91-11-26487315 Cell
9811292808
web site- www.gurbaniguru.com
|
. |