1[ isMimRqI jF mƒ isimRqI :- vYidk jF snfqn mq
dI AuWGI kfƒn dI pusqk. ies dI rcnf mMƒ vwloN hoeI mMnI jFdI hY. ies dI aMdrlI
gvfhI qoN pqf lwgdf hY ik ieh iksy iewk ivakqI dI rcnf nhIN hY. sgoN smyN smyN
ies ivc loV muqfbk vfDy Gfty kIqy jFdy rhy hn. ies ƒ mMƒ dI sMihqf BI ikhf
jFdf hY. jdoN bRfhmx aqy KwqrIaF dI qfkq pUry jobn qy sI, Aus vkq ieh Drm anusfr
bxfieaf igaf kfƒn sI. (ihMdU imiQhfs koÈ, pMnf - 422)
2[ irÈIaF dy ilKy hoey Auh Drm gRMQ jo vyd vfkF ƒ Xfd krky
ilKy gey jF bËurgF qoN sux ky bfd ivc ilKy gey. isimRqIaF dI igxqI bhuq hY pr
muwK 31 hn. iehnF dy ivc hI aTfrF qy sqfeI isimRqIaF af jFdIaF hn. iehnF dy ilKx
vfly BI iekwqI mMnINdy hn.
(m: ko: pMnf-198)
ivcfr :- jdoN lMmI KUnI jMg qoN bfd ierfn afid
dyÈF ivcoN AuWT ky afey hmlfvr kbIly Bfrq ivc pwkI qrHF sQfpq ho gey, Aus qoN
mgroN AuhnF ny afpxy rfj pRbMD ƒ clfAux leI kfƒn bxfey. afpxy aDIn af cuwky
gulfmF (dfs, disAu, drfivV, ÈUdr afid) ƒ kfbU rwKky, vwD qoN vwD kmËor kIqf
jfvy. AuhnF dI Dn sMpwqI, Gr, ËmIn sB Koh ilaf jfvy. AuhnF ƒ awgy leI igafn
(ivwidaf) qoN swKxf rwiKaf jfvy. jy koeI kfƒn dI AulMGxf kry qF sKq qoN sKq sËf
idwqI jfvy. ieh gwlF kyvl kihx mfqr nhIN hn, blik sfzy kol mMƒ isimRqI dy rUp
ivc awj qwk mOjUd hn. ipCly cflI ku sfl qoN lwgBg cfr sO pMinaF dI mMƒ isimRqI,
pMjfb srkfr dy iewk mihkmy ‘‘BfÈf ivBfg pMjfb`` vwloN Cfp ky Gwt kImq qy
vycI jf rhI hY. agr iksy ihMdU jQybMdI ƒ ieh glq nËr afAuNdI qF ies ƒ adflq
ivc vMgfiraf jf skdf sI. ihMdU jQybMdIaF ivroD kr skdIaF sn. ihMdU lIzr ies dy
ivroD ivc kfrvfeI krvf skdy sn. pr aijhf nhIN hoieaf. iksy ihMdU ny mMƒ isimRqI
dy iKlfP qF dUr dI gwl sgoN ies dy hwk ivc anyk vfr ibafn idwqy hn. iPr Aus ivc
aijhf hY kI afAu sMKyp ivc
vyKIey :-
bRfhmx dI AuWcqf bfry :- mMƒ ismRqI (1-99-100)
bRfhmx jnm lYNidaF hI ipRQvI dy sfry jIvF nfloN AuWqm hY. sfry pRfxIaF df Bgvfn
hY, Drm df rwiKak hY. ies dunIaf ivc jo Dn sMpwqI hY Auh sfrI bRfhmx dI hY.
bRfhmx jdoN prfieaf aMn KFdf hY qF Auh Aus ivakqI qy dieaf kr irhf huMdf hY.
(1-95) dyvqy bRfhmx dy mUMh rfhIN Bojn KFdy hn.
(9-31-18, 93, 9) ijvyN awg ivc hr qrHF dy pdfrQ sV jFdy hn pr
Auh apivwqr nhIN huMdI. iesy qrHF bRfhmx ijMny mrjI nIc kMm kry qF BI apivwqr
nhIN huMdf.
(7-61) jo bRfhmx afpxy Drm dy Byd iksy ÈUdr ƒ isKfeygf qF
Auh ÈUdr smyq nrkF ivc suwitaf jfvygf.
(2-31) bRfhmx df nfAuN mMglkfrI, KwqrI df nfAuN blkfrI, vYÈ
df DnkfrI qy ÈUdr df nfAuN iGrxfkfrI jF inMdxXog hoxf cfhIdf hY.
(2-283) jdoN koeI ÈUdr bRfhmx ƒ nuksfn phuMcfx leI hwQ
cuwky qF rfjy ƒ cfhIdf hY ik ÈUdr dy dovyN hwQ ktvf dyvy.
(5-95) bRfhmx kdI BI ÈUdr dy rfj ivc nf rhy.
(7-133) bRfhmx qy rfjf kdI koeI tYks nf lfvy. sgoN Aus ƒ dfn
ivc bhuq Dn
dyvy.
(4-39) jy rsqy ivc bRfhmx iml jfvy qF hryk afdmI Aus ƒ pRxfm
kry pUjf kry iPr awgy jfvy.
ÈUdr ƒ nIvF rwKx leI mMƒ isimRqI :-
(8-415) juwD ivc ijwq ky ilaFdy gey lokF ƒ gulfm hI rwiKaf
jfvy.
(8-418) rfjy ƒ cfhIdf hY ik Auh ÈuUdrF leI nIaq kMm sKqI
nfl krvfvy. jy ÈUdr mnmrjI dy kMmF qy lwg gey qF sB ƒ musIbq ivc pf dyxgy.
(11-13) jy Xwg ivc iksy cIË dI Gft rih jfvy qF ÈUdrF dy Gr
luwt ky pUrqI kIqI jfvyyy.
(1-287) bRhmf ny afpxy mUMh ivcoN bRfhmx, bfhF ivcoN KwqrI,
pwtF ivcoN vYÈ qy pYrF ivcoN ÈUdr pYdf kIqy hn, ies leI iehnF dy kMm BI alwg
alwg vMzy gey hn.
(10-125) ÈUdrF ƒ Kfx leI jUT idwqI jfvy, Pty kwpVy jF nf
Kfx Xog Kfxf dUroN suwt idwqf jfvy. rwijaf hoieaf ÈUdr svrnF ƒ duKI krygf.
(10-15) BMgI, cmfr, cMzfl aid ÈUdr jfqIaF dy lok ipMzF
ÈihrF qoN bfhr vsx. iehnF dy BFzy imwtI dy hox. gDy, kuwqy qy sUr iehnF dI
jfiedfd hovygI.
(12-131) ÈUdr dI hwiqaf krnI kuwqy bRfbr hY. ÈUdr ƒ mfrn
qy koeI sËf nhIN imlygI.
(10-96) jy ÈUdr iksy qrHF Dn kmf lvy qF rfjf Aus df Dn Koh
ky Aus ƒ dyÈ inkflf dy dyvy.
(8-33) ÈUdr BfvyN ikMnf BI isafxf hovy Aus ƒ AuWc aiDkfrI
nhIN bxfAuxf cfhIdf.
dsMbr 1930 ƒ dilqF ivruwD rfmnfz mdrfs pRYËIzYNsI skflrF
ny ds bMdÈF lfeIaF.
1[ dilq aOrqF sony dy gihxy nhIN pfAuxgIaF.
2[ dilq mrd goizaF qoN Qwly aqy kuwilaF qoN AuWpr kwpVy nhIN
pfAuxgy.
3[ dilq mrd kot, kmIË, pYNt qy bnYx nhIN pfAuxgy.
4[ ieh lok GrF ivc kyvl imwtI dy brqn rwKxgy.
5[ iehnF dIaF aOrqF srIr dy Auprly Bfg ƒ nhIN kwjxgIaF. iÈMgfr
nhIN krngIaF.
6[ iehnF lokF ƒ skUlF kfljF ivc nhIN pVHn idwqf jfvygf.
7[ iehnF dy bwcy iËmIdfrF dy pÈU cfrngy.
8[ ieh lok iËmIdfrF dy gulfm mMny jfxgy, ËmIn pty qy lY ky
KyqI kr skxgy.
9[ ieh lok afpxy bwicaF dy ivafhF ivc BfrqI sMgIq dI vrqoN
nhIN krngy.
10[ ivafh vkq lfVf GoVI dI svfrI nhIN krygf. lfVI zolI ivc
nhIN bYT skygI.
BfvyN jfhrf qoOr qy ieh inam mdrfs dy ‘‘ivdvfnF`` ny
iqafr kIqy. pr sfry Bfrq ivc awj qwk iehI asUl qF lfgU hn. ikAuNik ies dy ipwCy
mMƒ isimRqI dI nIqI kMm kr rhI hY. mMƒ ƒ hr iewk kwtVvfdI ihMdU idloN mnoN
ipafr krdf hY. iesy mMƒvfdI sMcy ivc hjfrF sfl qoN ihMdUaF df idmfg GiVaf jf
cuwikaf hY. iewQoN dIaF srkfrF BI mMƒvfdI soc ƒ hI pRxfeIaF hoeIaf hn. BfvyN
AuWproN kuwJ brfbrqf df KyKx qF kIqf jFdf hY. pr aslIaq ivc AuhI purfxy mMƒ
vfly kfƒn lfgU hn. BfrqI sMivDfn qF kyvl kfgËF ivc hI hY. mhFrfÈtr ivc zf[
aMbydkr df jnm hoieaf sI. aMbydkr bhuq AuWc kotI df ivdvfn, iPlfsPr qy suDfrk ho
inbiVaf. BfrqI ihMdU lIzrF ƒ nf cfhuMidaF BI sMivDfn ilKx leI aMbydkr dI syvf
lYxI peI. Aus ny smfj dy pCVy lokF leI (ijnHF ƒ mMƒ isimRqI ny pCfV idwqf sI)
aiqaMq kMm kIqf. Aus dI Xfd ƒ smripq mhFrfÈtr dy iewk Èihr ‘‘mrfTvfVf``
ivc bxI XUnIvristI df nfm BI dyr qoN mrfTvfVf cilaf af irhf sI. ies df nfm bdlky
sUbfeI srkfr ny zf[ aMbydkr XUnIvristI rwK idwqf. bs iPr kI sI, kwtV ihMdU
jnUnIaF ny sfry mhfrfÈtr df jnjIvn Twp krky rwK idwqf. hfr mMnky srkfr ƒ afpxf
PYslf vfps lYxf ipaf. dUjy pfsy rfjsQfn dI hfeIkort jYpur ivKy mMƒ isimRqI dy
rcYqf mMƒ df bhuq vwzf buwq kcihrIaF ivc bhuq lMmy smyN qoN sQfipq kIqf hoieaf
vyiKaf jf skdf hY. ieh buwq jYpur hfeI kort dy cIP jsits dy dPqr ivcoN bYTy ƒ
PYsly krn smyN hr vkq sfhmxy drÈn idMdf rihMdf hY [[[[[. ies ƒ kdI iksy
jQybMdI jF ivakqI ny koeI nuksfn nhIN pucfieaf. hflF ik mMƒ ny iensfnIaq ƒ
bhuq nuksfn pucfieaf hY. jo durgq awj Bfrq ivc hoeI ids rhI hY, grIbI, axpVHqf,
jfq-pfq df kohV, aOrq nfl jfnvrF vrgf ivhfr, pwQrF dI pUjf, jfnvrF dI pUjf, pr
iensfnF nfl nPrq. bRfhmx vrg ny KwqrIaF dI shfieqf lY ky ies dyÈ dy lokF ƒ
sdIaF qoN luwitaf BI hY qy kuwitaf BI hY. muglF, loDIaF, pTfxF ny BfvyN bhuq
Ëulm kIqy sn Bfrq vrÈ ivc. aMgRyËF ny BI dyÈ ƒ bhuq luwitaf sI. pr iewk gwl
pUry ivÈvfs nfl sbUqF smyq afKI jf skdI hY ik sB qoN vwD jy Bfrq vfsIaF ƒ iksy
ny luwitaf hY qF Auh hY bRfhmx. muslmfnF ny pVHfeI krn jF nOkrI qy pfbMdI nhIN
lfeI. aMgRyËF ny bolx ilKx dI sB ƒ afËfdI idwqI. QF pr QF skUl kflj KolHy.
cMgIaF vwzIaF nOkrIaF BI dysI lokF ƒ idwqIaF. POj ivc BrqI hox leI sfiraF vfsqy
rfh KolH idwqy. dUjy pfsy gihrfeI nfl prK kro, bRfhmx (mMƒ afid) ny ivwidaf qy
pfbMdI lf idwqI. bRfhmx qy KwqrI qoN bgYr ivwidaf hor koeI nhIN pVH skdf sI. kMm
krn dy aiDkfr qy pfbMdI lf idwqI geI. KuwlHy GuMmx iPrn qy rokF lf idwqIaF
geIaF. Drm mMdrF ivc jfx qy pfbMdIaF. Gr ivc KuÈI mnfx qy rokF. ivafh ivc lfVf
lfVI gihxy nf pfAux, GoVI, zolI dI vrqoN nf krn. jF gIq-sMgIq, nfc-gfxf gf ky
KuÈI nf mnf skx. sgoN pihrfvy BI insicq kr idwqy gey. aCUq aOrqF kyvl lwk
duafly kwpVf vlyt skdIaF sn CfqI nMgI rwKxI pYNdI sI. koeI AuWc jfqIaf ivakqI
iksy aCUq ƒ jdoN idl cfhy ibnF mjdUrI idwqy vgfr ivc kMm qy iljf skdf sI. hOlI
hOlI aMgRyË srkfr ny nvyN kfƒn bxfey, sfry mnuwKF ƒ qrwkI krn dy bRfbr vsIly
mOky idwqy gey. mhfrfÈtr ivc iewk nyk jIvn vflf prAupkfrI bfbf hoieaf sI joqIbf
PUly. Aus ny 1850 qoN ivwidaf dfn dyx leI Kfs kr lVkIaF leI skUl KolHy. Aus dy
ies nyk kMm df jƒnI mMƒvfdIaF vwloN sKq ivroD kIqf igaf. Aus dI pVHfeI hoeI
iewk cOdf sfl dI ividafrQx ny iewk kivqf ilK dy afpxI hI nhIN afpxy pCfV idwqy
gey lokF dI dÈf ibafn kIqI. Aus kivqf df sMKyp Bfv kuwJ ieAuN bxdf hY. ieh
kivqf mhfrfxI ivktorIaf ƒ sMboDn krky ilKI geI sI ‘‘hy rfxI ivktorIaf !
sfƒ iemfrqF dIaF nIhF ivc iËMdf dbf idwqf jFdf sI. sfƒ skUl, kfljF nyVy dI
lMGx BI nhIN idwqf jFdf sI. jo koeI iehnF hukmF dI AulMGxf krdf PiVaf jFdf sI qF
Aus df jfnvrF vFg isr kwt idwqf jFdf sI. sfƒ aCUqF ƒ pVHn ilKx dI afigaf nhIN
sI. rwb ny sfƒ aMgRyËI rfj idwqf hY. sfzy bhuq sfry duwK dUr ho gey hn. hux sfƒ
koeI AUc jfqI vflf qMg nhIN krdf. sfƒ mfmUlI gwlF kfrn sKq sËfvF idwqIaF
jFdIaF. sfƒ koeI AuWc jfqIaf hux ijMdf DrqI ivc nhIN dbf skdf. hux sfzI sMqfn
jIvq rih skdI hY. hux asIN (jnfnIaF) afpxy srIr ƒ kwpiVaF nfl kwj skdIaF hF.
hux sfƒ nMgy jF aDnMgy rihx leI koeI mjbUr nhIN kr skdf. quhfzy rfj ivc hr
iensfn ƒ afpxy vsIilaF muqfbk ijAux df aiDkfr hY. sfzy leI ikqy afAux jfx,
Kfx-pIx, pihnx, GuMmx-iPrn qy koeI rok nhIN hY. KuÈI dI gwl ieh ik hux asIN
bjfr ivcoN loV muqfbk sfmfn KRId skdy hF. mhfrfxI ivktorIaf qyrf rfj sdf vwDdf
rhy. quhfzy rfj ivc sfƒ iewËq mfx aqy surwiKaf imlI hoeI hY [[[[[[. (BfrqI lok
nIc ikvyN bxy ? 382) afAu gurbfxI qoN puwCIey ik Èbd gurU jIE qusIN isimRqIaF
bfry kI agvfeI bÉÈdy ho ? :-
isimRqIaF aqy Cy ÈfÈqr puMn pfp, dfn dwCxf, nrk surg, srfD
ikiraf, qIrQ Xfqrf sfiraF df incoV hY bRhmx dI pUjf. iehnf purfqn gRMQF ny
mnuwKqf ƒ iesy Brm ivc pfieaf qy luwt ky KfDf. qwq incoV dI gwl ijMdgI ƒ BY
mukq krnf anyk pRkfr dI gulfmI qoN KihVf CuzfAuxf, iehnF ÈfÈqrF ny nf
isKfieaf. ieh Kfs pqy dIaF gwlF kyvl gurU qoN pRfpq huMdIaF hn. purfxy bx cuwky
Brm mnf ivc bYT gey. kohlU dy bld vFg mnuwK isr suwt ky awKF mIt ky bRfhmx dy
afKy lwg ky iËMdgI df Bfr Zoa irhf hY. ijnHF ny gurU dI mq lY leI AuhnF dI
aigafnqf vflI nINdr Kqm ho geI. igafn KVg lY ky do do hwQ krn leI iqafr ho gey.
iËMdgI ƒ lMmI rfq nf bxf dyxf, jfg pYxf hY. gurU hukmF ivc vfihgurU df Et
afsrf lY ky bMDnF dIaF byVIaF qoV dyxIaF. iehnF isimRqIaF qy ÈfÈqrF dI
ivcfrDfrf ƒ gloN lfh dyxf hY.
iswKF ny ies mƒvfdI ivcfrDfrf ƒ jdoN BI vMgfiraf hY Ausy
vkq ‘‘ihMdU Drm Kqry ivc hY`` dy nfhry suxfeI dyx lwgdy hn. BfvyN kFgrsI
nkfb ciVHaf hoieaf hY cfhy BfjpfeI burkf pihinaf hovy. aMdroN dovyN iDrF mMƒ ƒ
smripq ho ky rfj krdIaF hn. sMn sMqflI qoN pihlF (gurU nfnk sihb qoN ÈurU ho
ky) iswKF jo Aupkfr kIqy Auh sfry bVI inrlwjqf nfl Bulf idwqy gey. iswK iewQoN
dIaF DIaF dI iewËq bcfAuNdy Kud mrdy gey. ieh mMƒvfdI lok Kud hI afpxIaF
bytIaF, BYxF dy zoly afpxy moiZaF qy cuwk ky hfkmF dy mihlF ivc pucFdy rhy.
srkfrI suwK shUlqF mfxdy rhy, vwzy ahudy lYNdy rhy qy iswK bMd bMd ktfAuNdy rhy,
crKIaF qy cVHdy rhy, KoprIaF AuqrvfAuNdy rhy, bwicaF dy tukVy krvfAuNdy rhy,
jMglIN duwK Bogdy rhy. aMgRyËI rfj smyN iPr 80 pRsYNt qoN vwD kurbfnIaF krn
vfly iswK sn. dyÈ afËfd huMidaF hI iswK iPr gulfm ho gey. jdoN kdI ies mMƒvfdI
gulfmI ivcoN inklx leI ihljul kIqI qF sfrI klmI ÈkqI, sMivDfink ÈkqI, POjI
ÈkqI, lok ÈkqI qy Drm ÈkqI, iswKF dy ivruwD iewk juwt ho ky ajgrI mUMh awz ky
afxpeI. sMn ‘84 jUn df GwlUGfrf, idwlI df GwlUGfrf, pMdrF sfl qwk iswKF df koh
koh ky mfiraf jfxf, kI drsfAuNdf hY. jo BI mMƒvfdI (isimRqI soc) ivcfrDfrf ƒ
vMgfrygf, Aus df hÈr iehI hovygf. dunIaf ivc aihsfn PrfmoÈ bhuq hoxgy pr mƒvfdIaF
nfloN vwzf aihsfn PrfmoÈ nhIN imlygf. ihtlr ny julm kIqy sI sMsfr jyqU bxn leI,
aOrMgjyb ny julm kIqy sI muslmfn Drm dy vfDy leI, aMgRyËF ny julm kIqy sI
dunIaf ƒ afpxI (mfl vycx leI) mMzI bxfAux leI. pr mMƒvfdIaF ny afpxy mnuwKqf
ivroDI pfp Bry nIc kfiraF ƒ ‘‘Drm df lybl`` lf ky rwbI hukm krky pRcfiraf
qy lfgU kIqf. iehnF pfp kMmF df ‘‘Drm mMdrF`` ivcoN AuWcI afvfË ivc hokf
idwqf igaf. Dfrmk ilbfs pihn ky ‘‘pivwqr purIaF`` ivc (kfÈI ivc krvqr afrf)
afry nfl cIr ky doPfV krdy rhy. gulfmF grIbF dIaf mfsUm bytIaF ƒ ‘‘Bgvfn``
dIaf mUrqIaF nfl ivafh ky dyv dfsIaf bxf ky mMdr dy aMdr AuhnF nfl blfqkfr krdy
rhy. ‘‘ieh sB Drm hY`` dI kuUVI zONzI ipwtdy rhy. nfmdyv jI ny isimRqIaF
ivruwD bgfvq kIqI, Aus ƒ mfrn dy byaMq jqn kIqy gey. kbIr jI ny mMƒ ivruwD
nfhrf lfieaf, Aus ƒ mfrn dy sfry mnsUby GVy gey. gurU sfihbfn dy ivroD ivc hmyÈf
hI mMƒ vfdI juMzlI BugqdI rhI. awj BI hflffq bdly nhIN hn. sfD lfxf qy zyryvfdI
pRcfrk sfƒ Ausy mMƒvfdI hnHyrI guPf vwl Dwky hoey iljf rhy hn. akflI dl dy
supRImo pRkfÈ isMG bfdl aqy Aus dy sihXogI Bfjpf nfl ‘‘BgvyN krn`` ivc pUrI
qrHF rc imc gey hn. bfdl ny mukt pihn ilaf. afpxy Gr pfxI vflI tYNkI dy isKr
bfdl ipMz ivKy dyvI dI lfl cuMnI JMzf bxf ky tMg leI hY. suwcf isMG lMgfh 501
rfmfiex dy pfT krvf cuwikaf hY. ies qrHF krn nfl AuhnF dI jfn bc jfvygI pr ËmIr
iql iql krdI mr jfvygI. pMQ ƒ zobx df mfnoN iehnF ny pUrf pRbMD kr hI ilaf hY.
qKqF dy jQydfr ? ikQy ny bfbf jrnYl isMG dI ÈhIdI df muwl vwtx vfly ? sfry hI
mMƒvfdI Kfry sfgr ivc zuwb gey ny. gurbfxI qF kih rhI hY :-