slok dy arQF nUM smJx leI kuJ Kfs nukqy: nukqf nM: 1[ ‘sfm
khY’ qoN lY ky ‘cfr vIcfr’ qIk gurU sfihb ny inrol bRfhmxI mWq
rfhIN idwqI ivcfrDfrf nUM hI ibafinaf hY. ies ivc afpxy vwloN iksy qrHF df vI
vfDf-Gftf nhIN kIqf. AupRMq ‘BAu Bgiq kir … moKMqru pfey’, aMqm
pMkqI ivc gurdyv ny, bRfhmx rfhI idqI ivcfrDfrf pRQfey gurmiq dy isDFq nUM spsLt
kIqf hY. ies qrHF afp ny bVy dlIlL BrpUr ZMg nfl bRfhmx dI ivcffrDfrf dy KoKlypx
dy mukfbly gurmiq dI srb-Auqm ivcfrDfrf nUM pRgt kIqf hY.
nukqf nM: 2[ ‘kil mih bydu aQrbxu hUaf’ - ijvyN ies
quk ivc ‘kljug’ dy nfl lPLjL ‘bydu aQrbxu’ vI vriqaf hY. slok dy arQF
nUM smJx leI iqvyN hI ies qoN pihlIaF pMkqIaF ivc vI ‘sfm’ Bfv ‘sfm vyd’
qy Aus nfl siqjug, irg Bfv irgvyd nfl ‘qRyqf jug’, juj Bfv ‘Xjurvyd’ dy
nfl ‘duafpr jug’ nUM vI vrqxf hY. AupRokq pMkqI ivc gurdyv ny ies bfry spsLt
iesLfrf dy idqf hY ijs Aupr sfnUM iDafn dyx dI ivsLysL loV hY.
nukqf nM: 3[ BfvyN ik gurbfxI dy hryk aMg aqy pMgqI df
sbMD sfzI jIvn jfc nfl hY aqy gurbfxI sfzy leI jIvn-ivigafn hY. iPLr vI hQly
slok df vyrvf qy arQ ivsLysL iDafn mMgdy hn. bfxI dy hI kuJ hor sLbdF dI qrHF
ies slok dy arQ ieqny gihry aqy ipCokV sihq hn ik arQF nUM spsLt krn leI lMmy
vyrvy aqy kuJ GuMzIaF Kohlx dI vI loV sI, ijhVI ik akfl purKu dI bKisLsL sdkf,
kfPLI hWd qIk eyQy pUrI kIqI geI hY. eyhI kfrx hY pfTkF dI shUlq leI ies slok dy
aMq ivc bfkI stIk qoN vKrf ZMg vI vriqaf hY jo bfkI sfrI ilKq ivc kyvl igxqI dy
slokF nUM Czky hor ikDry nhI vriqaf. Auh ieh ik iesdy arQF dI smfpqI AupRMq ies
ivcly bMdF Aupr kRmvfr iPLr qoN sMKyp Jfq pfeI geI hY. pfTkF nUM bynqI hY ik
slok dI smfpqI smy iesdf pUrf lfB lYx.
pd arQ - sfm - vydF dy kRm ivc qIjf vyd aQvf sfm vyd
(pRkrx anusfr siqjug vI). syqMbr - icwtf, sPYd. suafmI - pRBU. afCY - rihMdf hY.
sfic rhY - sc ivc siQq, inXmbD. sBu ko sic smfvY - (siqjug ivc) hryk df suBfAy
sWc ivc hI itikaf df sI.
irgu - irg vyd (pRkrx anusfr qRyqf jug vI) rfm nfm - (dsrQ
suq) rfm df nfm. dyvf mih - dyviqaF ivcoN. sUr - sUrj, sUrj dI nIafeI. nfie
lieaY - (dsrQ suq rfm df) nfm jpx nfl. prfCq - pfp. jfih- Dul jFdy sn. moKMqr -
mukqI. pfih - pRfpq krdy sn.
juj - Xjurvyd (pRkrx anusfr duafpr jug vI). joir - jLor nfl,
Dky nfl, jbrdsqI. ClI - Cilaf, kpt nfl hfsl kIqf. cMd®fvil - gopI (rfDf
dI ccyrI BYx). jfdmu - jfdv kul ivc pYdf hoey sRI ikRsLn. gopI - guaflx
(sqÎBfmf) gopI leI. pfrjfqu - ieMdr dy bfgL ‘nMdn’ ivc vDIaf jfqI dy pMj
ruK dsy hn. iehnF pMjF ivcoN hI iek ‘pfrjfq’ vI disaf hY. ikRsLn jI ny ‘sqÎBfmf’
qoN afpxI kfm ieCf pUrI krn leI ieMdr dy bfgL ivcoN ‘pfrjfq’ ruwK pwut
ilaFdf qy ‘sqÎBfmf’ dy bfgL ivc lf idqf. ibMdRfbn mih rMgu kIaf - (bdly
ivc) ibMdRfbx ivc rMgrlIaF mnfeIaF.
kil mih - kiljug ivc. aQrbxu - aQrbx vyd, aQrbx vyd df
bolbflf. alhu - alfh, rwb. ‘nfAu KudfeI alhu Bieaf’ - hux kljug ivc ‘suafmI’
df nfAuN (rfm qy jfdv kul dy kfnH - ikRsLn bdly) ‘Kudf’ qy ‘alfh’ ho
igaf hY (Bfv lokF ny rfm-rfm, ikRsLn-ikRsLn kihx dI bjfey alfh-alfh qy Kudf-Kudf
kihxf afrMB kr idqf hY). amlu - rihxI-krxI. qurk pTfxI amlu kIaf - qurkF pTfxF
vflI rihxI-krxI bx geI hY. cfry vyd - bRfhmx mq dy cfr vyd-irg, Xjur, sfm qy
aQrbx. sicafr - swcy sfbq hoey hn. pVih - (jo) pVHdy hn. guxih - jo ivcfrdy hn.
iqnÙ cfr vIcfr - AuhnF dy ivcfr, AuhnF dI rihxI. cfr - suMdr. ‘cfry vyd hoey
sicafr - (ies qrHF bRfhmx dfhvf krdf hY ik AusdI cfr jugF, cfr vydF, jug jug dy
pRgt kIqy avqfrF aqy jug jug leI Bgvfn dy vK-vK rMgF vflI gwl hryk smy nfl sdf
swcI sfbq hoeI hY.
BAu - akfl purKu dy inrml BAu ivc. Bgiq - pRymf BgqI nfl,
sMpUrx smrpx dI Bfvnf nfl, (ikhVI Bgiq jF BgqI vflf suBfAu? krqy pRBu dy rMg ivc
rMgy rihx vfly jIAUiVaF dy suBfAu vflI BgqI; jQf, "nfnk Bgqf BuK sflfhxu
scu nfmu afDfru] sdf anµid rhih idnu rfqI guxvMiqaf pf Cfru]" (pM:466)
jF iPLr, "Bgq qyrY min Bfvdy dir sohin kIriq gfvdy]" (pM:468).
nIcu sdfey - nIvF ho ky cly, krqy dI rjf nUM smrpq hoky clx vflf suBfAu. sdf
krqy dI rjLf ivc hI KusL rh.y jQf, "rMig hsih rMig rovih cup BI kir
jfih] prvfh nfhI iksY kyrI bfJu scy nfh] dir vft Aupir Krcu mMgf jbY dyie q
Kfih]" (pM:473) qAu - ies qrIky. moKMqru pfey; aijhy mnuWK jIvn
mukq ho jFdy hn.
"BfAu Bgiq kir nIcu sdfey] qAu nfnk moKMqru pfey]"
–ieh pMgqIaF gurU sfihb vloN "cfry vyd hoey sicafr] pVih guxih iqnÙ
cfr vIcfr]" dy mukfbly, gurmiq dy afdrsLk isDFq nUM pRgt kr rhIaF hn]2]
arQ- (bRfhmxI ivcfrDfrf anusfr) sfm vyd icwty (syqMbr)
rMg nUM pRgt krdf hY (sfm khY) eysy qrHF (sqjug ‘c) jgq dy suafmI df rMg vI
‘syqMbru’ (icwtf, sPLYd) hI sI Bfv, hr pfsy mYl rihq icwtI scfeI df hI
vrqfrf sI. Bgvfn (lokF dy suBf icc ‘swc’ rUp hoky itikaf df sI. (siqjug ‘c)
hryk jIv ‘swc’ dI avsQf ivc hI lIn sI.(ies leI siqjug ivc Bgvfn nUM iksy
ivsLysL avqfr dy rUp ivc jnm lYx dI loV nhI peI)
irg vyd (jo pIly rMg) nUM pRgt krdf hY (irg khY) iqvyN q®yqy
jug ‘c (dsLrQ suq sRI) rfm df nfm hI sfry dyviqaF ivcoN sUrj vFÕ cmkdf sI.
lokfeI dy ihrdy ‘c sRI rfm (dsLrQ suq) hI sB QfeIN ivafpk sn. gurU nfnk
pfiqsLfh PLurmFdy hn ik (bRfhmx anusfr) Aus smyN (dsLrQ suq) rfm df nF ilaF
(lokF dy sfry) pfp dUr ho jFdy sn qy lok mukqI (moKMqru) nUM hfsl kr lYNdy sn.
(ies qrHF qRyqy ivc dsLrQ suq rfm hI lokF leI Drm dI QMmI, mukqI df duafr aqy
Bgvfn dy pIly rMg vflI ‘mRXfdf’ dy idAuqk sn)
Xjur vyd (juj mih) aqy duafpr ivc (Xjur vyd df bolbflf sI.
Xjur vyd cUMik lfl rMg nUM pRgt krdf hY eysy qrHF Aus jug ivc Bgvfn df rMg vI
lfl sI, ikAuNik lfl rMg afpxy afp ivc bhfdrI df idAuqk hY. eysy bhfdrI aqy Aus
jug ivc Bgvfn dy lfl rMg df sbUq) Aus jug ivc jgq dy mflk ‘jfdmu’ kul df
sFvlf (kMn) ik®sLn krky pRiswD ho igaf. (Auh ikRsLn) ijs ny jLor nfl cMd®fvl
ƒ Cilaf aqy ijs ikRsLn ny afpxI gopI (sqÎBfmf) dI Kfqr (ieMdr dy bfgL ‘coN)
pfrjfq ruK ilafky Aus dy bdly ibMd®fbn ivc rMgrlIaF mnfeIaF (aqy bhfdrI dy
kfrnfmy kIqy).
hux kljug ivc (aQrbx vyd ijs ivc jfdU-tUxy qy vsLIkrx afid df
ivsLf hI pRDfn hY aqy eyhI krnIaF ies jug ivc Bgvfn dy rMg df ‘kflf’ hoxf vI
sfbq krdIaF hn. eyhI kfrn hY ik ies smy aQrbx hI) pRDfn vyd ho igaf hY (eysy df
bolbflf hY aqy kljug dy pRBfv df hI nqIjf hY ik hux jgq dy mflk df nfm
rfm-ikRsLn qoN bdlky) ‘KLudf’ qy ‘alfh’ vwjx lg ipaf hY. qurkF qy pTfxF
df rfj af igaf hY. lokfeI vloN AuhnF dI hI krxI-rihxI anusfr aml ho irhf hY.
lokF ny (afpxI sMsikRqI, pihrfvy Cwz idqy hn aqy ieslfmI) nIlf pihrfvf pihnxf
sLurU kr idqf hY.
ies qrHF (ieh sfrf vyrvf dyx qoN bfd) bRfhmx PLKr nfl kihMdf
hY ‘cfry vyd hoey sicafr’ Bfv myrI pihlF qoN pRkt iQAUrI anusfr hI cfry vyd,
cfr jug, jug-jug dy avqfr, iPLr iehnF cOhF hI jugF anusfr suafmI dy hryk jug ivc
Ausdy iBMn iBMn rMgF vflI gwl iblkul swc sfbq hoeI hY) qF qy hryk jug ivc jo jo
lok XkIn nfl myrI AupRokq (idqI syD qy) cldy-ivcfrdy afey qy hux vI ivcfrdy hn
kyvl EhI lok suMdr-sohxy jIvn nUM pRfpq hoey hn.
(slok dy aMq ivc gurdyv df PLYslf hY ik AupRokq sfrI bRfhmxI
ivcfrDfrf ijs dy leI bRfhmx dfhvy kr irhf hY ik ieh moKMqru jF jIvn mukq df mfrg
hY, ieh TIk nhIN hY; blik iesdy Ault:)
"BAu Bgiq kir nIcu sdfey] qAu nfnk moKMqru
pfey]" Bfv mnuWK jdoN pRBu dy inrml BAu (BAu)ivc af ky, jIvn nUM krqy
dy rMg ivc rMg lYNdf (AusdI prymf BgqI ivc af jFdf hY) aqy sMpUrx smrpx Bfvnf
nfl AusdI rihnI pRBU dy sLukrfny-rjLf vflI (nIcu sdfey) Bfv ‘hukim
rjfeI clxf’ vflI bx jFdI hY qF asl ivc aijhy jIvn vfly jIAUVy hI jIvn-mukq,
‘sicafr’ (moKMqru pfey) dI –avsQf nUM pf lYNdy hn]2]
slok ivc afey ivsLysL pRkrx- 1[ cfr vyd - bRfhmx mWq dy
nMbrvfr cfr vyd, BfeI kfhn isMG jI nfBf dy afDfr qy sMKyp jfxkfrI sihq:
1[ irgvyd 2[ Xjur vyd 3[ sfm vyd 4[ aQrvn
vyd
1[ irgvyd - irg, sB qoN purfxf vyd hY. irg sLbd sMsikRq
dI ircu DfqU qoN bixaf hY ijs dy arQ hn Ausqq. jdoN mnuWK ny afpxI nf smJI kfrx
aijhf mMn ilaf ik kudrq dI hr dyx ipCy Aus df koeI dyvqf Bfv dyx vflf jF vK-vK
kMtoRlr hY, qF Aus ny AuhnF anykF dyviqaF nUM KusL rKx aqy AhuHF nUM afpxy ihqF
ivc vrqx leIy, AuhnF dI Ausqq ivc anykF mMqrF dI rcnf kIqI. sUrj, cMd, hvf, awg,
pfxI Bfv hryk vsqU df vKo vwK dyvqf (dyx vflf jF kMtrolr) imiQaf igaf. dyvqf
sMsikRq df sLbd hY ijs dy arQ hn dyx vflf. puilMg sLkqIaF nUM dyvqy aqy iesqrI
ilMg sLkqIaF nUM dyvIaF krky pRcfiraf igaf.
AupRMq iehnF vK-vK dyvI-dyviqaF dI squqI ivc mMqrF dI rcnf
kIqI geI, Esy sMgRih df nfm hI irgvyd hY. anykF dyviqaF df krqf vI anuBv kIqf
aqy AusdI squWqI ivc vI mMqRr dI rcnf mojUd hY, pr jigafsU iBMn iBMn qy byaMq
dyvI-dyviqaF vKo-vKrIaF mMgF-loVF ‘qy AunHf dI squqI ivc hI eynf vD AulJ jFdf
hY ik krqy qIk phuMcxf hr iksy dy vws df rih hI nhI jFdf. irgvyd dy mMMqRr df
sMgRih 1,53,826 hY. rMgF anusfr irgvyd df rMg pIlf aqy iesdy pfT-ivcfr
smy pIly kpVy pfAux df ivDfn hY.
2[ Xjur vyd - Xjurvyd df nfm sMsikRq dI ‘Xju’ DfqU
qoN idqf igaf hY aqy arQ hY ‘Xg’. jdoN anykF dyvIaF-dyvqy imQ ley gey, qF
suafl pYdf hoieaf iehnF dI squqI df koeI sFJf qy Xog ZMg liBaf jfvy. ies qrHF jo
ZMg liBaf igaf, Auh sI XwgF vflf ZMg. iBMn iBMn XwgF qy afDfrq ‘Xjur vyd’ dI
rcnf hoeI. ies vyd dIaF do sihMqF hn. ies df rMg lfl mMinaf jFdf hY aqy ies dy
pfT-ivcfr leI lfl rMg dy kpVy Dfrn krny huMdy hn.
3[ sfm vyd - sfm sMsikRq dy sLbd ‘sfmX’ qoN hoNd
‘c afieaf hY ijs dy arQ hn smfnqf. dyviqaF dI klpnf aqy AuhnF dI squWqI df XgF
vflf ZMg imQ lYx qoN bfad jo nvIN musLkl afeI, Auh sI, iks dyvqy dI squqI ivc
kyhVy Xg smyN, ikhVy mMqr df Aucfrx hoxf cfhIdf hY. ies smfnqf dI loV nUM sfhmxy
rK ky ieh qIjf vyd hoNd ‘c afieaf. ies vyd aMdr kul 1549 mMqr hn. sfm
vyd df rMg sPYd aqy ivcfr krn vfsqy icty vsqr Dfrn krn df ivDfn hY.
4[ aQrvx vyd - rMgF anusfr aQrvx vyd df rMg kflf disaf
hY. iesdI ivcfr leI kfly kpVy pfAux df ivDfn hY. aQrbx vyd dy pRDfn aMg jfdU
toxy, vsLIkrx afid hI hn. ieh vyd sB qoN bfd hoNd ivc afieaf mMinaf jFdf hY. ies
vyd ivc kul 760 mMqr hn. spsLt huMdf hY, jdoN dyviqaF dI klpxf, AuhnF dI
pUjf afid pRbl ho geI aqy pihly iqMnF hI vydF df BrvF pRcfr vI ho cukf, qd qIk
Boly Bfly lokF dy mnF ivc bRfhmx vrg dI Cfp kfPLI pwkI ho cukI sI. lok bRfhmx
nUM hI Bgvfn jF rwb df mUMh vI smJx lg peyy. mqlb ieh ik AuhnF nUM rwb dy bulfry
aqy AuhnF dy mUMh ivcoN inklI iek-iek gwl nUM rwb dI khI gl smJx lgy. huMdf vI
ikAuN nf, anykF pusqkF jo bRfhmx vrg vloN Drm dy nfm hyT rcIaF jf cukIaF sn, mUl
rUp ivc ieh sB bRfhmx pusqkF hI qF sn.
pRkrx 2[ vydF dy cfr rMgF vflf ivDfn - bRfhmxI pusqkF ivc
vydF dy iBMn-iBMn cfr rMg dsy hn. gfieqRI qMqR dy ptl pMjvyN ivc sfm vyd
df rMg hIry vrgf ictf (iblkul sPYd), irg vyd df iplqx vflf pIlf, Xjur vyd df lfl
aqy aQrvx df pIsy hoey surmy vrgf kflf. pusqk ‘crx ivAUh’ krqf
kfiqXfn irsLI ivc vI vydF dy rMg eysy qrHF hI idqy hn.
vyrvf af cukf hY ik vK vK vydF dI ivcfr-pfT smyN dsy gey
vK-vK cfr rMgF anusfr hI kpVy pf ky, AuhnF df pfT-vIcfr krn df ivDfn hY. gurU
nfnk pfiqsLfh ‘mfJ kI vfr’ ivc ies ivsLy nUM ies qrHF ibafndy hn "bgf
rqf pIalf kflf bydf krI pukfr]" (pM:139) Bfv sPYd, lfl, pIly aqy
kfly kpVy pf ky vydF dI ivcfr kIqI jFdI hY.
pRkrx - 3[ dvydI, iqRvydI, cqurvydI jF cOby - cyqy rhy!
do vydF dy igafqf nUM dvydI, iqMn vydF dy igafqf nUM iqRvydI aqy cfr vydF dy
igafqf nUM cqurvydI jF cOby krky sidaf jFdf hY.
pRkrx - 4[ cfrF jugF ivc Bgvfn dy cfr rMg - vydF dy dsy
rMgf dI qrHF hI hr jug ivc Bgvfn df rMg vI ictf, pIlf, lfl qy kflf hI disaf hY. mhfBfrq,
vn prv aiDafie 189 ivc Bgvfn ny hr jug ivc afpxy rMg ies qrHF ibafny
hn: siqjug ivc ictf, qRYqf ivc pIlf, duafpr ivc lfl aqy kljug ivc kflf.
pRkrx - 5[ kRm anusfr cfr jug aqy jugF dI Aumr: (1)siqjug (2)
duafpr (3) qRyqf (4) kiljug. (1) siqjug - siqjug bfry ikhf hY siqjug ivc Drm
dy cfry pYr mOjUd sn. eysy krky, ies jug dy vfsI pUrn swqvfdI, inXmbD jIvn vfly
aqy sdfcfr dI Aucqm sImf nUM pRfpq sn. Aus jug dy lok sc dI mRXfdf ivc rihMdy
sn. eysy qoN Aus jug ivc Bgvfn df rMg afpxy afp ivc sPLYd hoxf sfbq huMdf hY.
eyhI kfrn sI Aus jug ivc Bgvfn nUM koeI vKrf avqfr Dfrn krn dI loV hI nhI peI.
eyhI vjfh sI ik siqjug nUM Bogx leI afpxI pUrI Aumr dy 17,28,000 (sqfrF
lwK aTfeI hjLfr sfl) vI pRfpq hoeI. ies jug df vyd, ‘sfm vyd’ sI aqy sfm vyd
vI icty rMg nUM hI pRgt krdf hY.
qRyqf - qRyqy bfry ikhf hY ik ies jug ivc Drm cfr dI
bjfey iqMn pYrF qy af igaf Bfv Drm iqMn ihsy rih igaf aqy iesdf iek pYr Gt igaf.
eysy kfrn qRyqy nUM afpxI kul Aumr df 3/4 Bfv 12, 96000 (bfrF lK
iCafnvyN hjLfr sfl) df smF pRfpq hoieaf. eysy kfrx Drm dI mRXfdf nUM kfiem rKx
leI Bgvfn nUM (dsrQ suq) rfm dy rUp ivc avqfr Dfrn krnf ipaf aqy Auh mRXfdf
pursLoqm rfm bxy. ies qrHF Auh lokF leI ies Gt cukyy Drm dI QMmHI sn. sRI rfm df
mRXfdf pursLoqm hoxf hI sfbq krdf hY ik ies jug ivc Bgvfn df rMg pIlf sI. Aus
jug ivc irgvyd jo pIly rMg df pRgtfvf hY qy Esy df bolbflf sI.
duafpr - duafpr ivc Drm df iek pYr hor Gt igaf aqy lokF
dy afcrx ivc Drm kyvl do ihsy hI bicaf. eyhI kfrn sI ik duafpr nUM afpxI kul
Aumr df kyvl 1/2 Bfv 8,64000 (aT lK coNsT hjLfr sfl) pRfpq hoieaf.
ies jug ivc Bgvfn df avqfr sRI ikRsLn sn jo bhfdrI df pRgtfvf aqy eysy bhfdrI
kfrn ies jug ivc Bgvfn df rMg lfl hox df sbUq vI sn. ies jug df muK vyd Xjurvyd
sI, Xjurvyd vI lfl rMg nUM hI pRgt krdf hY.
kljug - kljug ivc Drm kyvl iek pYr qy af igaf hY. ies jug
ivc Drm df kyvl iek ihsf jF iek pYr hI bfkI hY. eysy kfrn lokF ivc ‘Drm’ nfm
mfqr rih igaf hY. ies jug nUM pUry jug dI kul Aumr df kyvl cOQf ihsf 4,32000
(cfr lK bqI hjLfr sfl) hI pRfpq hoieaf hY. ies jug ‘c sfry pfsy JUT, Pryb[
TgIaF dI kflK pRDfn hY. ieh kflK hI ies jug ivc Bgvfn df rMg kflf hoxf sfbq krdI
hY. eysy qrHF aQrvx vyd vI kfly rMg nUM hI pRgt krdf hY. eyhI kfrn hY ik ies
smyN bfkI iqMnF vydF dI gl qF rih hI cukI hY kyvl jfdU, tUixaF, vsIkrx afid nfl
BrpUr aQrvx vyd df hI bolbflf hoieaf ipaf hY.
pRkrx - 6[ ‘juj mih joir ClI cMdRfvil’ - cMdRfvl sRI
ikRsLn jI dy smyN iek gopI df nF sI. ieh rfDf dI ccyrI BYx dsI geI hY. rfDf,
virKBfn dI aqy cMdRfvl, cMdRBfn dI lVkI sI. pRsMg anusfr sfrIaF gopIaF ny afpxy
afp nUM ikRsLn jI dy hvfly kr idqf pr cMdRfvl ies dy leI iqafr nf hoeI. ikRsLn
jI ny vI Tfx leI ik cMdRfvl nUM qF avwsL hI pRfpq krnf hY. cMdRfvl, govrDn nfm
dy bRfhmx nfl ivafhI geI aqy krlf nfmk ipMz ivc rihx lwgI. iek idn ikRsLn jI,
lVkI dy Bys ivc Aus dy ipMz jf pujy aqy AusdI sws nUM afpxy bfry, cMdRfvl dI
msyrI BYx hox df ivsLvfsL krvf idqf. sLfm nUM hnyrf ho jfx qy, Esy dy Gr, rfq
cMdRfvl kol qy Esy dy kmry ivc hI afrfm krn df pRogrfm vI isry cVHvf ilaf. ies
qrHF rfq smyN ikRsLn jI, cMdRfvl nUM, DoKy nfl qy jLbrdsqI Bogx ivc sPl ho gey .
jQf, ‘[[[ joir ClI cMdRfvil, kfnÙ ik®snu jfdmu Bieaf]’
pRkrx - 7[ "pfrjfqu gopI lY afieaf" - eyQy gopI
qoN Bfv ikRsLn jI dI gopI sqBfmf qoN hY. bRfhmx mWq rfhI idqy ivsLvfsF anusfr,
dyviqaF dy rfjf ieMdr dy bfgL ‘nMdn’ ivc pMj qrHF dy ivsLysL jfqI dy ruwK
khy jFdy hn; ijnHF dy nF hn: mMdfr, pfrjfq, klpruK aqy hrI cMdn. khfxI
anusfr ikRsLn jI dI iek gopI sqBfmf ny sLrq rKI ik jy ikRsLn jI AusnUM pRfpq
krnf cfhuMdy hn qF pihlF ieMdr dy bfgL ivcoN pfrjfq ruK ilaf ky Ausdy bfgL ivc
lfAux. ies qy ikRsLn jI nUM afpxI loV pUrI krn leI eysy qrHF hI krnf ipaf.
gurdyv ies nUM ies slok ivc iesqrHF ibafndy hn: "pfrjfqu gopI lY afieaf
ibMdRfbn mih rMgu kIaf]" ‘sqBfmf’ rfjf sq®fijq dI DI qy ikRsLn jI
dI ipafrI iesqrI dsI hY. KUbI ieh ik ijhVy ruK qF DrqI Aupr afey hI nhIN AuhnF
dI gwl qF Cz idE; khfxI anusfr ijhVf pfrjfq ruK, ikRsLn jI ny ibRMdfbn
ivc Auqfr ilaFdf, Aus nUM vI aj qIk iksy nhI dyiKaf aqy nf hI Aus dI nsl hI
idKfeI idWqI hY.
gurmiq ivcfr drsLn 1[ "cfry vyd hoey sicafr]" - ieh
ivsLf apxy afp ivc hI bhuq gihrf aqy gMBIr hY ies leI ivsLysL iDafn mMgdf
hY. gihrfeI ivc igaF hI gl pUrI qrHF KulHdI hY ik afKr ieh qfxf-bfx hY kI? EprI
njLry ies bfry kuJ vI smJ ivc afAuxf afsfn nhI. bRfhmx rfhIN KVHy kIqy ies
gorKDMdy anusfr vyd cfr hn. eysy qrHF jug vI cfr hI hn aqy iehnF jugF dy avqfr
vI iBMn iBMn hn. ies sfry qoN vD hYrfn krn vflI iesdI dyx hY cfr rMgF vflf iek
qfxf-bfxf. ieh qfxf-bfxf ajyhf ckR-ivAUh hY ijs ivc jykr iek vfrI bMdf Ps jfvy
qF Aus qoN bfd, ies ivco vfps inklxf, iksy mfeI dy lfl leI jy asMBv nhI qF Gt
qoN Gt afsfn vI nhI. Ausdy ies ckR-ivAUh nUM smJxf, AupRMq Aus nUM by-imsfl
dlyrI nfl sMsfr sfhmxy pRgt krnf aqy lokfeI nUM ies pKoN sucyq krnf,iek hYrfnknx
sUrmqfeI hY. ies mrdfngI leI jykr sMsfr pDr qy koeI pRgt rUp ivc sfhmxy afieaf
hY qF Auh kyvl gurU nfnk pfiqsLfh hI hn. hQly slok rfhIN gurdyv ipqf ny iesy
ckR-ivAUh nUM hI qoiVaf hY.
2[ bhfdrI qy sUrmqfeI dy avqfr - ijvyN ik dyK cuky hF
bRfhmx ivcfrDfrf muqfbk duafpr jug bhfdurI df juWg sI iesy kfrx Xjurvyd dI
inafeIN ies jug df rMg vI lfl hI disaf hY. vYsy vI lfl rMg bhfdrI df hI idAuqk
huMdf hY. eysy qrHF sRI ikRsLn jI nUM Aus jug ivc Bgvfn df avqfr aqy bhfdrI dI
pRgtfvf disaf hY. ieh vKrI gl hY ik pihlF qF gurmiq iksy aijhI jug vMz nUM hI
pRvfn nhI krdI. dUjf gurmiq df akfl purKu, rwb qF "jugu jugu eyko
vysu]" (bfxI jpu) hY. hor qF hor eysy pRkrx anusfr qIjI gl ieh ik krqf,
isrjxhfr kdy vI jnm Dfr Dfr ky bfr bfr sMsfr ivc nhI afAuNdf, Auh qF hr smy apxI
rcnf dy jLwry jLwry ivc vws irhf hY: "sB mih joiq joiq hY soie]"
(pM: 13). hor qf hor gurmiq df krqfr qF ‘ajUnI’ hY blik eyQoN qIk
ikhf hY, "so muKu jlAu ijqu khih Tfkur jonI]3] jnim n mrY n afvY n jfie]
nfnk kf pRBu rihE smfie]" (pM: 1136). KYr iPLr vI Auh iek vKrf ivsLf
hY. eyQy qF ies bfry kyvl eynf ku iesLfrf hI kfPLI hY.
eyQy qF gurdyv ieh suafl kr rhy hn ik aY BfeI! jykr scmuWc
duafpr jug dy khy jFdy sRI ikRsLn bhfdrI df hI avqfr aqy eysy kfrn duafpr jug
ivc Bgvfn dy lfl rMg df hI pRgtfvf sn qF ijhVIaF cMdRfvl qy pfrjfq afid vflIaF
GtnfvF nUM qUM afp hI ikRsLn jI nfl pRcwlq kr rKIaF hn; qF qy qUM afp hI dws,
"kI cdRfvl qy pfrjfq vrgy eyhI hn qyry Bgvfn dy bhfdrI dy kfrnfmy jo Ausdf
Bgvfn hoxf sfbq kr rhy hn!"
3["jug cfry nfim vizafeI hoeI" - pRkrxF
ivcoN inkldy, sfzy sfhmxy bRfhmxI ivsLvfsF anusfr hI jugF bfry gl krdy, hr afAux
vfly jug ivc, iek iek krky Drm dy pYr tutx df ijLkr afieaf. iPLr Esy anupfq ivc
kRmvfr jugF dI Aumr aqy AuhnF ivcoN Drm qy lokfeI dy afcrx dy Gtx dI gl vI dyKI.
dr asl ies ivsLvfs dI jVH ikQy hY, ieh vI sfrf acxcyq nhI blik ies nUM smJxf qF
hor vI idlcsp hovygf. ies pRclx ipCy isLv purfx, aiDafie 32-33 ivc, afeI
iek vfrqf hY. gfQf anusfr rfjf arnxX dI iek pwuqrI pdmf, smy dI sB qoN suMdr
lVkI sI. iek vfrI ipplfd munI (ippl df pyV) ny hT kIqf ik rfjf arnxX, afpxI
puqrI pdmf df ivafh Aus nfl kr dyvy. iesqy rfjf qy rfxI Gbrf gey pr apxy vMsL
nUM ipplfd irsLI dy sLfp dI kropI qoN bcfAux leI, rfjf ny pdmf df ivafh ipplfd
irsLI nfl kr idqf pr bfad ivc Auh dovyN rfjf qy rfxI afpxI puwqrI dy eysy gLm
ivc hI Kqm vI ho gey.
iek idn Drmrfj ny ivcfiraf, dyKxf cfhIdf hY, smyN dI mhfn
suMdrI pdmf, sLfied Aus buZy qy byhd krUp ipplfd nfl KusL vI hY jF nhIN? Drmrfj
ny kfmdyv df rUp Dfr ky pdmf nUM prKxf cfihaf. pdmf ny Drmrfj nUM kfmdyv hI
mMnky AusdI ies krqUq qy gusf KfDf. pqIbRqf hox kfrx pdmf ny, Drmrfj nUM nsLt ho
jfx df sLfp dy idqf. ies sLfp qy, Drmrfj qoN kfmdyv bixaf pr asl ivc Drmrfj Gbrf
AuiTaf. khfxI anusfr Ausny apxy asl rUp ivc pRgt hoky bynqI kIqI ik aY suMdrI!
jykr mYN hI nsLt ho igaf qF sMsfr df kI bxygf?
aslIaq df pqf lwgx qy pdmf nUM vI ies bfry soc afeI pr sLfp
qF Auh dy hI cukI sI aqy ieh sLfp vI sI qF pqIbRqf df. AupRMq Ausny ies sLfp ivc
irafieq kIqI qy ikhf cUMik ieh pqIbRqf df sLfp hY lgygf qF jLrUr pr PLrk ieh
pvygf ik Drm iek dm nsLt ho jfx dI bjfey, hr afAux vfly jug ivc Drm df iek iek
krky pYr nsLt huMdf jfvygf. ies qrHF kdm kdm krky kljug qIk ies df ivnfsL ho
jfvygf. AupRMq kljug dI smfpqI bfd, Drm iPLr apxy pUrx rUp ivc pRgt ho jfvygf
aqy iPr qoN sqjug lwg jfvygf.
pfTk jn, aijhIaF pOrfxk khfxIaF dI aslIaq bfry afp ihsfb lgf
lYx. ies df mqlb ieh hoieaf ik bMdf hI sB kuJ hY, jo cfhy kry; rWb qF koeI hsqI
hY hI nhI. iesdy Ault gurbfxI df PLYslf hY: "krx kfrx pRBu eyku hY dUsr
nfhI koie]" (pM:276) Bfv kyvl akflpurKu afp hI sfrI rcnf df krqf-Drqf
aqy sB kuJ hY. AuNj vI gurmiq iksy aijhy vrF srfpF ivc vI Aukf ivsLvfs nhI rKdI.
KYr! qIjy pfiqsLfh ny afpxy iek sLbd ivc AupRokq eysy khfxI df hvflf dy ky mnuWK
nUM sucyq kIqf ik aY BfeI! qUM aijhIaF vfDU dIaF by isr pYr khfxIaF ipCy nhI
cwlxf aqy jIvn dI scfeI nUM smJxf hY. smf BfvyN koeI vI hovy; mnuWK jdoN pRBu
nfl juiVaf hY qF iPLr aKOqI kljug hovy jF kuJ hor, mnuWK Aucy afcrx df jIvn jI
skdf hY. rfmklI rfg ivc pfiqsLfh df, pMnf 880 qy, ieh sLbd hY aqy ies
sLbd dy rhfAu dy bMd ivc gurdyv PLYslf idMdy hn" "jug cfry nfim
vizafeI hoeI] ij nfim lfgY so mukiq hovY, gur ibnu nfmu n pfvY koeI]" ies
qoN bfad iPLr eysy sLbd dy aMqm bMd ivc ijhVf ik iksy vI sLbd ivc idqI ivcfr
bfry inrnf huMdf hY. sLbd dIaF aMqm pMgqIaF ivc gurdyv PLYslf idMdy hn: "sB
jug mih nfmu AUqmu hoeI] gurmuiK ivrlf bUJY koeI] hir nfmu iDafey Bgqu jnu soeI]
nfnk juig juig nfim vizafeI hoeI]" jykr eynI spsLt ivcfrDfrf qoN bfad
vI asF iehnF jugF afid dy ckrF ivc hI Psy rihxf hY, qF iPLr sfzf vI rwb hI rfKf
hY.
4[ rMgF vflf cwkr vI acncyq nhI - jugF, vydF aqy avqfr
vfd nUM vK-vK bRfhmxI pusqkF rfhIN afDfr bxf ky, mUl rUp ivc ictf, pIlf, lfl qy
kflf vflI rMgF dI vI ieko hI kVI nfl joiVaf igaf hY. ivsLf vydF df hovy, jugF df
jF iPr avqfrF df, rMgF dI kVI ieko hI hY. ieh rMgF vflI cox qy cwkr vI acncyq
nhI, ies nUM GiVaf jfxf hI sfPL kr irhf hY ik ieh rMg by arQ nhI sn. iehnF rMgF
dy arQF ipCy sMsfr pDr qy lMmy smy qoN eyhI ivsLysL pRBfv ley jFdy hn aqy eyQy
vI mnuWK Aupr Esy bxy pRBfvF df hI lfB cukx df Xqn kIqf igaf hY; ijvyN sPLYd -
scfeI leI, pIlf - Drm qy mRXfdf leI, lfl - bhfdrI leI, kflf - kflK, klfh klysL,
JUT, PLryb qy pfpF TgIaF leI.
5[ "afKr lWk ny qF ivckfr hI afAuxf hY" -
pMjfbI df purfxf aKfx hY "srhFdI svIey jF puaFdI, lWk ny qF ivckfr hI
afAuxf hY." bRfhmx vrg rfhIN pRgt ies cfr jugF, cfr vydF, hr jug ivc Bgvfn
dy vK-vK avqfr; iPLr ies sfry qflmyl nUM ieko hI cfr iBMn-iBMn rMgF vflI rMgF dI
gMZ. eynf hI nhI ies sfry ipCy Bgvfn, vI kyhVf sI, Auh koeI ajUnI jF sYBM nhI;
blik ijAuN-ijAuN stwzI kro, ieh kyvl ivsLnUM Bgvfn hI hn, hor koeI nhI. Auh
ivsLnUM Bgvfn jyhVy kyvl bRfhmxF qy dyviqaF dy hI ihqU hn, pRclq kIqy rfKsLF dy
nhI; jd ik gurmiq df rWb qF sfry sMsfr df sFJf, ieko iek, ajUnI aqy sYBM vI hY.
eynf hI nhI, sRI rfmcMd qy sRI ikRsLn dIaF pUrIaF gfQfvF GV ky AuhnF nUM Esy
ivsLnUM jI df avqfr hI sfbq kIqf hY. afKr ieh gfQfvF vI GVIaF iksny? Auqr
imlygf, Esy hI bRhmx ny; nhI qF aKfAuqI surg-nrk, ivsLn lok, vflI Auh ihljul
ijsnUM lokF ivc pRcwlq kIqf igaf, ibafnx leI, EQy dyKx kOx igaf sI? Auh vI qF
bRfhmx hI sI, koeI hor nhI.
ies sfry df nqIjf EhI hoieaf ijs leI lMmy smyN qoN Xqn ho
irhf sI aqy Auh Xqn sI lokF dy mn Aupr bRfhmx dI pRBuswqf nUM pkf krnf. koeI
vydF rsqy afvy, avqfr pUjf, jugF rsqy jF Aus afDfr qy pRcwlq bysLumfr
gfQfvF-khfxIaF, vihm-Brm, sgn-rIqF, sMgRFdF, pUrnmfsLIaF, misafvF, sUrj-cMd
gRihxF, mMglF, CinCrF, iQWqF-vfrF jF rfhU-kyqU, sUqk-pfqk jF hor pRcwlq kIqy
krmkFzF rsqy; afKr Ausny pujxf qF bRfhmx kol hI hY. Bfv Ausny bRfhmx dI
ivcfrDfrf aqy Ausdy leI AusdI rotI-rojLI df isLkfr qF ho hI jfxf hY. hwQ idKfxy,
tyvy, mhUrq, jnm pwqrIaF, hfroskop, Aupf, girh-nKqr, ieh sB kI hn; ieh vI qF EhI
kuJ hn, kuJ hor qF nhI. jykr iks vzBfgI jIAuVyy df acfnk iksy kfrn jF gurbfxI
rsqy mn hI jfg pvy qF qy TIk, nhI qF bRfhmx dy ies jUly ivcoN inklxf; iksy leI
sOKI Kyz qF hY nhI. EQy qF vihm qy sihm vflf aijhf mkVI jfl buixaf ipaf hY ik
krqf hI myhr kr dyvy; nhI qF ies mkVI jfl ivcoN inklx leI surfK vI bfkI nhI
imldf.
6[ juWg vMz smyN dI koeI vMz nhIN - gurmiq df PLYslf hY
ik juWg vMz smyN dI koeI vMz nhIN aqy mnuWK smfj nfl korf DoKf hY. hor qF hor
KflI bRfhmx hI nhI, jy iksy qoN kyvl eynf hI puC ilaf jfvy ik BfeI qUM ds! hux
kljug df afrMB hY jF aMq. qF koeI khygf bs jI! hux qF sqjug lwgx hI vflf hY aqy
dUjf khygf kljug qF ajy lMmf smf hY aqy qIjf kuJ hor kih dyvygf.
jykr bRfhmxI pusqkF nUM stzI kro qF kljug df afrMB khy jFdy
rfjf pIRCq qoN hoieaf disaf hY. qF qy kljug nUM afrMB hoey kyvl 4-5 hjfr
sfl hI hoey hn. ajy qF ies ivcfry dI Aumr lgBg sfrI hI bfkI peI hY. iPLr vI
ipCly idnF ivc idWlI dIaF dIvfrF qy jgHf-jgHf iliKaf sI, "sqjug af rhf hY,
suafgq ky lIey iqafr ho jfeIey-jY gurUdyv." Bfv ieh ik kljug dI dwsI geI
Aumr 4,32000 sfl df smf, pr iek kih irhf hY ajy afrMB hoieaf hY, dUjf ies
df aMq vI ds irhf hY. jd ik dovyN hI afpxy afp nUM bRfhmx jF bRfhmx Bgq hI dsdy
hn.
ieh vI Czo! jy sRI rfmcMdr dy ies sMsfr ivc afgmn dI gwl kro
ik sRI rfmcMdr ies sMsfr ivc aj qoN ikMnf smF pihlF afey. iek kihMdf hY vD qoN
vD 5-10 hjLfr sfl. jd ik pMj qyy ds hjLfr sfl df hI afps ivc vWzf PLrk
hY. iPLr ies qoN bfad hor dyKdy hF. kuJ smF pihlF idWlI ivc anMd sUitMg vfilaF
dy lgy bYnr pVHn ivc afey. iehnF Aupr iliKaf sI, "Bgvfn rfm ky ds lfK sflf
jnm idn kI lK-lK vDfeI." jd ik jugF dI ies vMz anusfr qF sRI rfm cMdr jI
qRyqf dy afrMB ivc afey. ikAuNik qRyqf jug df afrMB vI sRI rfmcMdr qoN hI disaf
jFdf hY. eynf hI nhIN bRfhmxI rcnfvF anusfr hI gOqm-ahilaf vflI Gtxf muqfbk gOqm
irKI dy srfp kfrx pihlF qRyqf afieaf qy bfd ivc duafpr nhI qF pihlF afAuyxf sI
duafpr qy iPLr qRYqf.
iPLr vI afE! jy ies qrIky jykr ies smyN kljug df aMq hI mMn
ilaf jfvy qF vI ienHF bRfhmxI rcnfvF anusfr ieh smF lgBg sfZy iekI lK sfl df
bxdf hY. iesdy Ault jy kr kljug vI sfrf hI bfkI hY qF ieh smF bxdf hY sfZy pcI
lK sfl. dso iksnUM TIk mnIey 5-10 hjLfr sfl, ds lK sfl, sfZy ieWkI lK sfl
jF iPLr sfZy pMJI lwK sfl; jd ik ieh sfbq krn vfly sfry hI rfm Bgq hn. suafdlI
gl ieh vI hY ik jykr lKF sflF vflI gl mMnI jfvy qF Bfrq qF kI, sfzI ies sMpUrx
dunIaf ivc hI eynf purfxf ieiqhfs pRfpq hI nhI hY.
7[ bfRhmx mWq df boolbflf? - ieh pRclx vI idqf hY ik
bRfhmx df jnm bRhmf dy mUMh qoN, KqRI df bRhmf dy moiZaF qoN, vYsL df bRhmf dy
pyt qoN aqy sLUdr df bRhmf dy pYrf qoN hoieaf hY. dUjy pfsy bRhmf nUM sMsfr dI
AuqpqI krn vflf vI disaf hY aqy nfl hI ieh kihky ‘bRfhmx df jnm bRhmf dy mUMh
qoN- iesy df istf hY, lokfeI ny ieh vI mMnxf arMB kr idqf ik scmuWc bRfhmx dy
mUMh qoN inkly lPLjL hI bRhm bfxI hn-jdoN ieMnI gl bx hI geI qF bfkI loV hI kI
rih jFdI hY?
mukdI gl ik hryk purfqn rcnf df mqlb hI bRfhmx nUM srbAuc
sfbq krnf sI. bRfhmx dI pUjf arcf krnf, sfry dfn-puMn lYx df hkdfr vI bRfhmx hI
hY. iesdy nfl nfl Ausdy apxy vloN vI lokF pfsoN hryk isDy-aisDy ZMg nfl dfn puMn
dy nfm hyT lut Koh krnf hI sI. ieQoN qIk ik ienf hI purfqn rcnfvF dy afDfr qy
ijhVy lok bRfhmx dy khy qy nhIN sn cldy jF Aus nUM dfn puMn nhIN sn idMdy, AunHF
nUM Gor duWK AuTfAuNdy, qsIhy Jldy kyvl disaf hI nhIN, sfbq vI kIqf hY. iesqrHF
ienf purfqn rcnfvF rfhIN vihm ‘qy sihm df BfrI vfqfvrx pYdf kIqf igaf hY aqy
jfq-vrx dI kfxI vMz vI rjky pRcfrI geI. iesy jfq-vrx dy afDfr qy hI CUq-Cfq,
sWc-iBt, cOky-kfrF afid nUM BrvIN hvf vI idqI geI.
8[ juWgF vfly ivsLvfs dy mfVy asr aqy ajoky isWK - ieh qF
asIN cMgI qrHF jfxdy hF, jy ikDry mfVI ijhI cMgI gwl ho geI qF dyKo jI! eyQy qF
inrf sqjug df vrqfrf hY. iesdy Ault jy ikDry koeI asiBak Gtnf vfprI qF hfey!
ikhf Gor kljug af igaf hY. ies qoN ielfvf, bhuqy lok qF afpxI GtIaf rihxI nUM
hor vI gMdf kr lYNdy hn, kyvl ies leI aqy ies ivsLvfs ivc ik aj klH qF hY hI
kljug df pihrf. aj klH cMgf jF DrmI qF bixaf hI nhI jf skdf, qF apxy afp nUM
PflqU bMdsLF ivc ikAuN pfieaf jfey? ies ivcfrDfrf ny mnuWK nUM iks nIvIN aqy
suafrQ dI pDr qy ilaf KVf kIqf, aMdfjf lFdy dyr nhIN lgdI.
gurdyv ipqf ny qF "soeI cMdu cVih sy qfry, soeI
idnIaru qpq rhY] sf DrqI so pAuxu Julfry jug jIa Kyly Qfv kYsy]" (pM:902)
vfly sLbd ijsdf ik Bfv hY ik aY pMzqo! ijnUM qusIN kljug kihMdy ho jLrf
dso qF shI ik quhfzf Auh kljug:
(A) jy koeI mnuWK hY qF Auh rihMdf ikWQy hY? ikAuNik "ikqY
dyis n afieaf suxIaY qIrQ pfis n bYTf][[ mhl Ausfir n bYTf]" aj qIk nf
hI asF AusnUM kdy iksy dys ivc rihMdf suixaf hY aqy nf hI iksy qIrQ jF Drm sQfn
qy afAuNdf suixaf hY aqy nf hI iksy mhl ivc hI Aus df koeI itkfxf hY.
(a) jy kljug iksy smyN df nF hY qF ieh dso ik ijnUM qusIN
sqjug kihMdy ho afKr EdoN vI eyhI sUrj inkldf sI, eyhI qfry sn, iehI cMdRmf sI,
DrqI vI eyhI sI aqy hvf vI eyhI cldI sI. kyvl sqjug ivc hI nhI blik quhfzy khy
jFdy bfkI jugF ivc vI sUrj, cMd, qfry, DrqI, hvf eyhI sI ijhVI ik awj cwl rhI hY
qF iPLr quhfzf ieh kljug afpxy klol ikQy kr irhf hY?
(e) gurdyv ny AuhnF pFizaF qy ieh suafl vI kIqf, "aY
pFizE! ijvyN qusIN kih rhy ho, jykr iehnF jugF df qfaluk scmuWc mnuWKF dy suBf
aqy afcrx nfl hY qF iPLr "dfqf dfnu kry qh nfhI" anusfr quhfzy
ies GVy hoey kljug ivc vI jy koeI mnuWK scmuWc hI prAupkfrI, sdfcfrk jIvn rKdf
hY qF aijhy jIvn qy suBf Aupr ieh kljug koeI rukfvt ikAuN nhIN bx skdf?"
sLrm nfl isr Juk jFdf hY jdoN koeI isWKI srUp ivc huMdf
hoieaf vI kihMdf suixaf jFdf hY, "a jI asIN kI krIey? asIN kljugI jIv ju
hoey!" ijs gurisWK Aupr dUijaF aMdroN ies aigafnqf df nfs krn dI ijLMmyvfrI
sI, Auh qF afp hI gurbfxI soJI qoN dUr, hnyry ivc KVHf TohkrF Kf irhf hY.
9[ kI siqjug scmuWc hI siqvfdI jug sI? - bRfhmxI ivsLvfsF
df pRgtfvf krdy hoey pfiqsLfh ny hQly slok df afrMB hI eyQoN kIqf hY "sfm
khY syqMbru suafmI sc mih afCY sfic rhy]" Bfv bRfhmx qF eyhI kih irhf
hY ik sqjug sqvfdI jug sI. Aus jug ivc suafmI dI rMg sPLYd (syqMbru) sI
aqy hr koeI sc dI avsQf ivc hI rihMdf sI. pr eyQy qF ies khy Aupr hI keI suafl
pYdf huMdy hn.ijs siqjug bfry ivsLvfs idqf jFdf hY ik EdoN hryk cIjL inXmbwD qy
hr mnuWK Aucy afcrx vflf sI; eysy kfrx Aus jug df rMg vI sPLYd sI aqy AusnUM
afpxI Aumr vI pUrI pRfpq hoeI. ieh vI ikhf hY ik eysy kfrn Aus jug ivc Bgvfn nUM
avqfr Dfrn dI loV nhI peI; ijs qrHF qRyqy ivc rfm qy duafpr ivc ikRsLn jI nUM.
kljug bfry qF bRfhmx kih hI irhf hY ik ies jug ivc Drm dy iqMn pYr muWk gey hn
aqy eysy kfrn ies jug df aqy Bgn df rMg vI kflf hY. eyhI vjHf hY ik iesdy jIvF
df suBf vI kflf aqy sB pfsy JUT-PLryb dI kflK hI pRDfn hY.
kI siqjug sWcmuc hI siqvfdI lokF df juWg sI? ies dy Ault
bRfhmx ijs siqjug nUM siqvfdI qy icWtf juWg ds irhf hY. iPLr afp hI Esy jug nfl
joV ky sYNkVy aijhIaF GtnfvF ds irhf hY ijMnHF nUM sux ky kihxf pvygf ik aijhy
siqjug nfloN qF sfzf aj df ieh kljug hI hjLfr drjy cMgf hY, imsfl vjoN: bRhmf df
afpxI hI puwqrI srsvqI Aupr moihq ho jfxf, ivsLnUM jI rfhIN bfvn rUp Dfr ky rfjf
bl nUM Clxf aqy AusnUM iksy aKOqI pfqfl ivc DWk dyxf. eynf hI nhI iPLr aj qk
ivsLnUM jI df Esy hI rfjf bl dy duafr qy KVHy hoky pihrydfr bxy hoxf,
gOqm-aihilaf df pRsMg ijs ivc afcrx nUM hr pKoN iCky tMg ky ieMdr rfhIN gOqm nfr
aihilaf nUM Clxf. ies Aupr goqm irsLI dy lgfqfr srfp ijs ivcoN ieMdr dy srIr
Aupr iek hjLfr BgF df pRgt hoxf qy bfkI sfiraF leI vI srfpF dI JVI. ivsLnUM
rfhIN rfjf jlMDr df rUp Dfrky sqibRMdf df sq BMg krnf qy Esy qoN hryk kqk dy
mhIny, qulsI nfl Tfkur (ivsLnUM) dy ivafh df afrMB. eysy khfxI dy afDfr qy aj
qIk asU-kqy dy mhIny ivc bRfhmx Bgq sLfdIaF nhIN krvfAuNdy pr axivafhIaF qy
sMqfn hIx bwcIaF koloN qulsI qy Tfkur (ivsLnUM) dI sLfdI, DUm-Dfm nfl krvfeI
jFdI hY.
smuMdr mMQn dI khfxI, ijs anusfr ivsLnUM, aiqaMq suMdr ngn
moihxI df rUp Dfr ky rfKsLF nUM ClLdy qy aMimRq df klsL dyviqaF nUM dy idMdy hn.
AupRMq iesy Gtnf qoN sUrj-cMd gRihx dIaF pUjfvF df afrMB, kuMB aqy arD kuMB dy
myly. Druv aqy pRihlfd vflIaF GtnfvF vI iesy siqjug dIaF hI hn. sUrj dyvqy rfhIN
iesLnfn kr rhI suMdrI dI gRIvf (grdn) qy vIrjpfq hox kfrx Ausy dI gRIvf qoN ‘sugRIv’
(gRIvf qoN jnm lYx vflf) aqy iPLr Esy hI sUrj dyvqy df dUjI iesLnfn kr rhI
suMdrI dy vflF ivc vIrjpfq hoo jfx qy, Ausdy vflF ivcoN bflI (vflF ivcoN jnm lYx
vflf) df jnm; eysy qoN bflI qy sugRIv dovyN BfeI dsy hn. gOqm puqrI aMjlI dy
kuafry jIvn ivcoN kyvl hvf dy spwrsL mfqr nfl ‘pvn suq hnumfn’ df jnm.
eyQy hI bs nhI, isLvjI rfhI kfm vs hoky, irsLIaF dIaF
iesqrIaF nfl smUhk Bog, AupRMq srfpy jfxf ijsqoN Ausdy ilMg dy tukVy hoky izgxy
ijs qoN isLvilMg dy ‘pUjnIk’ sQfn aqy isLvilMg pUjf df afrMB. isLvjI rfhI hI
hvn ivc jl cukI AusdI iesqrI sqI (agly jnm ivc pfrbqI) dy srIr dy iBMn iBMn
bfrHF ihwsy izgx df pRsMg qy AuhnF ivcoN hI gohftI (afsfm) ivc Bg dy izgx qoN
‘Bg pUjf’ df afrMB aqy kfmfiKaf dyvI dy mMdr dI sQfpnf. ivafs irsLI rfhIN
gusy ivc afky visLsLt munI dy sO (100) puqrF nUM mfr dyxf aqy 101 (iek-–sO-ieWkvyN)
imlfp qy khfxI df dUjy pfsy muV jfxf; AupRMq eyQoN hI 11,21,31,51,101[501 afid
vflI sgnF dI pRIpftI df afrMB. qF qy ies sqjug ivc qF hr cIjL dy inXm bD aqy
scfeI BrpUr dI avsQf vflI gl hI ikDry nhI imldI. jdoN dyviqaF df bfdsLfh ieMdr
afp hI hr smyN apCrfvF ivc iGry rihx vflf hovy qy dsy jFdy jgq dy pflk-mflk qy
jnmdfqf bRhmf,ivsLnUM, isLvjI afid hI eysy ql qy Kloqy hox qF AuhnF dy BgqF df
kI hfl hovygf? ieh sfrIaF aqy hor aijhIaF anykF GtnfvF df ijLkr aKOqI sqjug nfl
hI juiVaf imldf hY. eysy sqjug ivc hI gOqm irsLI rfhI pqnI dy moh vs, Xug nUM hI
pltf dyxf ijsqoN qRyqf pihlF aqy duafpr bfad ivc afieaf; pqIbRqf pdmf dy srfp
kfrn Drmrfj df nsLt ho jfxf iPLr hryk afAux vfly jug df iek iek krky Drm df pYr
Gtdy jfxf, kI eysy df nfm hI sqjuWg df inXmbD hoxf hY!
10[ gurmiq df cfnx aqy aijhy ivsLvfs: ijnHF dy ieh
ivsLvfs hn AuhnF nUM mubfrk pr jyhVy afpxy afp nUM gur Unfnk pfiqsLfh dy
aKvfAuNdy jF mMndy hn AuhnF dy crnF ivc sinmr bynqI hY ik gurbfxI df spsLt
PLYslf hY: "gurbfxI iesu jg mih cfnxu krim vsY min afey]"(pM: 67) Bfv
sMsfr dy lokF leI gurbfxI Auh lfeIt hfAUs hY ijsqy aml krn nfl mnuWK dy jIvn ivc
inKfr af jFdf hY pr ies df lfB EhI lY skdy hn jyhVy iek mn, iek icWq hoky
gurbfxI dy mfrg qy cwlxgy aqy akfl purKu dI bKisLsL dy pfqr bnxgy. cUMik bfxI
‘afsf kI vfr’ dI lVI anusfr pAuVI nM: 13 cwl rhI hY aqy Aus qoN pihlF afey
donF hI slokF df sMbMD bRfhmxI jug vMz nfl hI hY. ivsLy dy cwldy kuJ glF qF
gurmiq pKoN nfl-nfl spsLt huMdIaF afeIaF hn iPLr vI jLrUrI hY ivsLy nfl sMbMDq
kuJ hor ivcfr vI sFJy kIqy jfx. ies leI kuJ hor glF vI ivsLysL iDafn mMgdIaF hn.
11 "ijv iqsu BfvY iqvY clfvY": ijvyN ivcfr
aDIn ivsLf, bRfhmxI jugF df ivsLf hY jF eysy qrHF aijhIaF hor bhuq
iQAUrIaF kyvl mnuWK nUM BrmfAux jF kuJ sLfqr lokF rfhIN afpxIaF dukfnF clfAux
leI hI hn. bfxI df PLurmfn hY, "ijv iqsu BfvY iqvY clfvY ijv hovY
Purmfxu] Ehu vyKY Enf ndir n afvY bhuqf eyhu ivzfxu]" (bfxI jpu pAu: 30).
Bfv ijs krqfr dI byaMq rcnf hY, ijs qrHF AusnUM cMgf lgdf hY Auh afp hI
iesnUM clf irhf hY pr ijnHF lokF ny jugF vflIaF jF ‘iek mfqf rfhIN sMsfr dI
rcnf’ ‘DrqI hyTF bYl dy isMgF’ jF ‘DrqI hyTF sLysLnfg’, eysy qrHF
isRsLtI dI Aumr sUmF vrgIaF by isr pYr dy dfavy kr-kr ky sMsfr nUM AulJfieaf hY.
asl ivc aijhy lokF nUM krqf Builaf huMdf hY. blik ajyhy lokF nUM qF krqfr dI smJ
hI nhI afeI huMdI.
DrqI kdoN bxI? ikvyN bxI? iks qrHF bxI? iesdI Aumr ikMnI hY?
ies df aMq kdoN hY? prlo kdoN huMdI hY? ieiqafid, ieh aqy aijhIaF sfrIaF glF
mnuWK dI pDr dIaF nhI blik bxfAux vfly akfl purKu dI pDr dIaF hn. gurdyv PLYslf
dy rhy hn, "iqsu BfvY qf kry ibsQfru] iqsu BfvY qf eykMkfru]"
(pM:284) aqy, "hrn Brn jf kf nyqR Poru] iqs kf mMqRü n jfnY
horu]" (pM:284). Bfv ijs krqy dI rcnf hY AusdI soc ies bfry kI hY, ieh
qF kyvl EhI jfxdf hY ikAuNik, "iqs kf mMqRu n jfnY horu]" jy
cfhy qF PLYlf vDFdf jfvy jF sfrf smyt dyvy; ieh qF sfrI AusdI afpxI Kyz hY. kyvl
ieh DrqI hI nhI blik AusdI bxfeI sfrI rcnf nUM hI Kqm krnf vI kyvl Ausdy iek
PLurny dI hI Kyz hY. ies krky AusdI rcnf leI ieh bRfhmxI dfavy jF jugF dI
vMz AupRMq prlo iPLr qoN sqjug vfly ivsLvfs krqy dI drgfh ivc kI muwl rKdy hn,
smJdy dyr nhIN lgdI.
gurbfxI df PLYslf hY ik "eyko eyku afip ieku, eykY eykY
hY sglf pfsfry]" (pM:379) aqy "krx kfrx pRBu eyku hY dUsr nfhI
koie]" (pM:276) gurbfxI df akwt PLYslf hY, kyvl akfl
purKu afp hI sfrI rcnf df krqf-Drqf aqy sB kuJ hY. ieh sfrI rcnf AusdI kyvl iek
bnfvt jF Kyl hI hY. jdoN cfhy bxf dyvy, jdoN cfhy iesdf ivnfsL kr dyvy. ieh vI
sWcfeI hY ik akfl purKu sdf iQr rihx vflI aijhI hsqI hY jo ajUnI aqy afpxy afp
qoN (sYBM) vI hY. eyQoN qIk ik AusdI rcnf df aMq nhI pfieaf jf skdf. eyQy AusdI
ieh isRsLtI jF iesdy leI jugF-prlo vflI gl qF kuJ vI nhIN, EQy qF PLurmfn hY, "lyKf
hoie q ilKIaY lyKY hoie ivxfsu] nfnk vzf afKIaY afpy jfxY afpu]" (pAu:22
jpu).
aMq ivc slok qy iPLr iek EprI Jfq: "sfm khY[[" - siqjug
ivc suafmI df rMg ictf sI aqy hr koeI sWcfeI df jIvn bqIq krdf sI. Aus jug ivc
sfm vyd df bolbflf sI aqy sfm vyd vI pRBU dy sPLYd rMg df hI idAuqk sI.
irgu khY …[[ - qRyqy ivc irg vyd df bolbflf sI jo pIly
rMg df pRgtfvf hY. mRXfdf pRDfn jug sI qy Aus jug ivc Bgvfn df rMg pIlf sI
(dsLrQ suWq) rfm, Aus jug ivc Bgvfn df avqfr aqy dyviqaF ivcoN sUrj dy smfn sn.
sfry pfsy AuhnF df nF hI Cfieaf hoeaf sI. jyhVy AuhnF df nF jpdy, mukq (moKMqru)
ho jFdy sn.
"juj mih[[[[[[ ibMdRfbn mih rMgu kIaf]" -
duafpr ivc juj (Xjurvyd) df bolbflf sI jo lfl rMg df pRgtfvf hY. Aus jug ivc
Bgvfn df avqfr sRI ikRsLn sn. Auh ikRsLn jo ‘kfnÙ’ Bfv sFvly rMg dy qy Xfdv
kul ivcoN sn. ikRsLn jI ny cMdRfvl ƒ jLbrdsqI Cilaf aqy gopI (sqBfmf) dI Kfqr,
ieMdr dy bfgL coN ‘pfrjfq’ df ruWK ilafky bdly ivc ibMdRfbn ivc rMg mfixaf.
ies qrHF ikRsLn jI dy ieh bhfdrI dy kfrnfmy sfbq krdy ny ik Auus jug ivc Bgvfn
df rMg lfl sI.
"kil mih [[[[ qurk pTfxI amlu kIaf]" - kljug
ivc aQrvx vyd df bolbflf ho igaf hY. eysy krky jfdU,tUxy, vYr,ivroD, jLulm qy
TWgIaF df jor hY. qurkF-pTfxF df rfj af igaf hY, AuhnF dy qyj pRqfp krky hux
lokF ny afpxf pihrfvf Czky, ieslfmI nIly bsqr pfAuxy sLurU kr idWqy hn. ‘suafmI’
df nF rfm jF ikRsLn dy bdly ‘Kudf’ qy ‘alfh’ hI vwj irhf hY. ieh sB ies
gwl df sbUq hn ik ies jug ivc Bgvfn df rMg kflf hY.
‘cfry vyd hoey sicafr’ - eyQoN qIk slok dy bMdF ivc
gurU sfihb ny afpxy vloN kuJ nf kihky, bRfhmx rfhIN pRgt vydF, jugF, avqfrF qy
iehnF sfiraF ivcfly joVI hoeI rMgF vflI kVI nUM hI sfhmxy ilaFdf hY. pfiqsLfh
PLurmFdy hn ik afKr eyhI hY Auh qfxf-bxf ijsnUM afDfr bxfky bRfhmx PLKr nfl
kihMdf hY, "cfry vyd hoey sicafr] pVih guxih iqnÙ cfr vIcfr]"
Bfv vydF, jugF, avqfrF afid vflI myrI iQAUrI smy-smy nfl hmysLF sWc sfbq hoeI hY
qy ho vI rhI hY. jyhVy, myrI QIAUrI nUM mMn ky cwly qy cldy hn AuhnF dI rihxI qy
ivcfr vI sohxI ho jFdI hY.
"BfAu Bgiq kir …[[ moKMqru pfey]" - ieQy
pujky, pfiqsLfh ny bRfhmx rfhI idqI AusdI AupRokq sfrI ivcfrDfrf ivruD gurmiq
isDFq nUM pRgt kIqf hY. afp bVy dlIlL BrpUr ZMg nfl bRfhmxI ivcfrDfrf dy KoKlypx
aqy gurmiq dI srb Auqm ivcfrDfrf nUM sfzy sfhmxy ilafAuNdy hn. PLYslf idqf hY ik
jdoN mnuWK pRBU dy inrml BAu ivc rihky, jIvn nUM krqy dy rMg ivc rMg lLYNdf hY
qF hI AusdI rihxI ‘hukim rjfeI clxf’ vflI bxdI hY. aijhy jIvn vflf hI
moKMqru nUM pfAuNdf hY Bfv jIvn mukq avsQf nUM pRfpq huMdf hY nf ik AupRokq
bRfhmxI qfxy-bfxy nfl.