ਡਾ: ਸਿੰਘ ਜਦੋਂ ਬੋਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆ ਸੁਣਦੀ ਹੈ
ਹਾਂ ਜੀ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਸਨ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ
ਬਰਾਕ ਓਬਾਮਾ ਦੇ। ਇਹ ਗੱਲ ਉਸ ਨੇ ਐਵੇਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਹੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਜ਼ਨ ਸੀ। 2008-2009
ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਤੇ ਰਿਸ਼ੈਸ਼ਨ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਇੰਡੀਆ ਤੇ ਇਸ ਮੰਦੇ ਦੌਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ
ਅਸਰ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਡਾ: ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਨ। ਸੰਨ 1991 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ
ਦੇਸ਼ ਦਾ ਦਿਵਾਲਾ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਇੰਡੀਆ ਨੂੰ ਕਰਜਾ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੇਸ਼
ਵਿਚੋਂ ਟੱਨਾ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਸੋਨਾ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਰਵੀ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਹਰ ਇੱਕ
ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਦਿਵਾਲਾ ਹੁਣ ਵੀ ਨਿੱਕਲਿਆ ਕਿ ਨਿੱਕਲਿਆ। ਇੰਡੀਆ ਕੋਲ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁੰਦਰਾ
ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਸਿਰਫ ਦੋ ਹਫਤੇ ਦਾ ਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ
ਮੰਤਰੀ ਨਿਰਸਿਮਾ ਰਾਓ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਾਰ-ਮਰਾਈ ਜੋਰਾਂ ਤੇ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ
ਤੋਂ ਬੇਕਸੂਰੇ ਨਿਹੱਥੇ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਹੜੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫਰਤ ਨਾਲ
ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ ਉਸੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਹਾਵਤ ਅਨੁਸਾਰ ਮਰਦੀ ਨੇ ਅੱਕ ਚੱਬਿਆ ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਅਤੇ
ਡਾ: ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹਾਕ ਮਾਰ ਕੇ ਇਸ ਬੇੜੀ ਨੂੰ ਡੁੱਬਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਹਾਕ ਮਾਰਨੀ ਪਈ। ਜਦੋਂ
ਡਾ: ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਖਜਾਨਾ ਮੰਤਰੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਬਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨੀਆਂ
ਨੇ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਡਾ: ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ ਵਰਗਿਆਂ ਨੇ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਇੰਡੀਆ ਗੌਰਮਿੰਟ
ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਹੈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਦੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇੰਡੀਆ
ਦਾ ਦਿਵਾਲਾ ਤਾਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਹੀ ਰਹੇਗਾ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਤਾਕਤ ਇਸ ਨੂੰ ਬਚਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਇੰਡੀਆ
ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਇਹ ਸਾਰਾ ਅਰੋਪ ਸਿੱਖਾਂ ਸਿਰ ਹੀ ਮੜ੍ਹੇਗੀ। ਜੇ ਕਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਹੋਵੇ
ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਯੂ: ਕੇ: ਦਾ ਅਖਬਾਰ ਦੇਸ-ਪ੍ਰਦੇਸ ਜਾਂ ਕਨੇਡਾ ਦਾ ਇੰਡੋਕਨੇਡੀਅਨ ਟਾਈਮਜ਼ ਪੜ੍ਹ ਕੇ
ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਵਸਣ ਵਾਲੇ ਅਕਲ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਜਿਸ
ਪੱਗ ਵਾਲੇ ਅਕਲ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਤੇ ਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਸਾਧਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਪਾਗਲਸਤਾਨੀ ਉਸ ਨੂੰ
ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਆਖਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਆਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੇ ਕਰ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੀ ਰਸਮ
ਭਾਜਪਾ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਰਾਜਘਾਟ ਤੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ
ਜਿਹੜੇ ਭਾਜਪਾ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕਮੇਟੀ ਵੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਖਾਸ
ਕਰਕੇ ਸਿਰਸੇ ਵਰਗੇ ਲੋਕ। ਸਿੱਖ ਇਹੀ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਦੁੱਧ ਧੋਤੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ
ਗਲਤ ਹੈ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਸੋਚਣੀ ਮੁਤਾਬਕ ਹੀ ਚੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਡਾ: ਮਨਮੋਹਣ ਸਿੰਘ ਕੋਈ ਸਿਆਸੀ
ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਇਲੈਕਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਾਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਇੱਕ ਸਰੀਫ ਇਨਸਾਨ
ਸੀ। ਜਿਸ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਲਈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਦਰਦ ਸੀ। ਵਿਰੋਧੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ
ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਤਾਹਨੇ-ਮਿਹਣੇ ਸਹਾਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਗਰੀਬਾਂ ਲਈ ਕਈ ਸਕੀਮਾ
ਚਾਲੂ ਕੀਤੀਆਂ ਜੋ ਹਾਲੇ ਵੀ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦਾ ਦਰਦ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਵਿੱਚ ਉਸ
ਦੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮਾ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਬਣੀ ਰਹੇਗੀ। ਹੇਠਾਂ ਅਸੀਂ ਬੀ: ਬੀ: ਸੀ: ਅਤੇ
ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਤੋਂ ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਜਿਸ ਦੀ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਮੂਲ ਲਿਖਤ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ
ਛਾਪ ਰਹੇ ਹਾਂ।
ਮੱਖਣ ਪੁਰੇਵਾਲ,
ਦਸੰਬਰ 29, 2024.
(ਹਰੀਸ਼ ਜੈਨ ਪੰਜਾਬੀ ਟਿਰਬਿਊਨ ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, “ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਮੌਨੀ ਬਾਬਾ
ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ‘ਐਕਸੀਡੈਂਟਲ ਪ੍ਰਾਈਮ ਮਿਨਿਸਟਰ’, ‘ਕਠਪੁਤਲੀ’ ਆਦਿ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਿਹਾ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾ
ਕਦੇ ਆਪਣੀ ਹਲੀਮੀ ਛੱਡੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭੁੱਲੀ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸਹਿਜ ਚਾਲ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ
ਵਾਗਡੋਰ ਸਾਂਭੀ ਰੱਖੀ। 2ਜੀ, ਕੋਲਾ ਘੁਟਾਲਾ ਆਦਿ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਲੇ ਪਾਇਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਸਭ
ਕੁਝ ਵਕਤ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਸਾਹਮਣੇ ਉੱਡ-ਪੁੱਡ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਾਮਨ ਪਾਕ-ਸਾਫ਼ ਰਿਹਾ। ਅੱਜ ਦੇ ਦੇਸ਼
ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਦੇਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਦੂਜਾ, ਤੀਜਾ ਵੱਡਾ ਅਰਥਚਾਰਾ
ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਭੁੱਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਰਾਹ
ਤੁਰਨ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਖੋਲ੍ਹੇ ਸਗੋਂ ਦਹਾਕੇ ਇਸ ਰਾਹ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਣ ਅਤੇ ਚਾਲੂ ਕਰਨ ’ਤੇ ਖਰਚ
ਕੀਤੇ। ਅੱਜ ਉਹ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜ ਹਰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਭੁਲਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਸਭ ਦੇ ਮਨਾਂ ਦੇ ਮੋਹਨ ਸਨ। ਸੁੱਚੇ ਮਨਮੋਹਨ। ਅਲਵਿਦਾ। ਸਾਰੇ
ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਅਲਵਿਦਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਉੱਕਿਆ” ।)
ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਿਹਾਂਤ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਵ
ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ
ਨਵੀਂ
ਦਿੱਲੀ— ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ
ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵੀਰਵਾਰ ਨੂੰ 92 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ 'ਚ ਦਿਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ
ਆਰਥਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿੱਚ ਪਿਤਾ ਸਮਾਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸਤਿਕਾਰਤ ਰਾਜਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਵਿਆਪਕ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਆਰਥਿਕ
ਸੁਧਾਰਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਕਈ ਪਤਵੰਤਿਆਂ ਨੇ
ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੱਤੀ।
ਗਲੋਬਲ
ਨੇਤਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹਮਦਰਦੀ
ਰੂਸ
ਰੂਸ
ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਪੁਤਿਨ ਨੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ
ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਰਾਜਨੇਤਾ ਦੱਸਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ-ਰੂਸ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ
ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਆਪਣੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੁਤਿਨ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ
ਸਿੰਘ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੁਵੱਲੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ
ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਰਣਨੀਤਕ ਭਾਈਵਾਲੀ ਤੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਧਾਇਆ
ਹੈ।
ਫਰਾਂਸ
ਫਰਾਂਸ
ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਇਮੈਨੁਅਲ ਮੈਕਰੋਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੇ ਇਕ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸ ਨੇ ਇਕ
ਸੱਚਾ ਦੋਸਤ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮਰਪਣ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ
ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ।
ਮਲੇਸ਼ੀਆ
ਮਲੇਸ਼ੀਆ
ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਨਵਰ ਇਬਰਾਹਿਮ ਨੇ ਐਕਸ 'ਤੇ ਦਿਲੋਂ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਯਾਦ ਕੀਤਾ
ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੈਦ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਵਜ਼ੀਫੇ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਕੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਮੇਂ
ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਇਬਰਾਹਿਮ ਨੇ ਕਿਹਾ: "ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨੂੰ
ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਉਸ ਦੀ ਅਸਾਧਾਰਣ ਮਨੁੱਖਤਾ ਅਤੇ
ਉਦਾਰਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਾਰਡ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਆਦਮੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ
ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ 'ਮਨੁੱਖੀ ਦਿਆਲਤਾ ਦੇ ਦੁੱਧ' ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ "ਵਿਸ਼ਵ
ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਦਿੱਗਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉਭਰਨ ਦੀ ਦਾਈ" ਵਜੋਂ ਵੀ ਦਰਸਾਇਆ, ਜੋ
ਇੱਕ ਰਾਜਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਜੀਬਤਾ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼
ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼
ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੁੱਖ ਸਲਾਹਕਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਯੂਨਸ ਰਾਹੀਂ ਡੂੰਘੀ ਹਮਦਰਦੀ ਜ਼ਾਹਰ
ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਨੇਤਾ ਦੱਸਿਆ।
ਯੂਨਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਬਲਕਿ ਭਾਰਤ
ਅਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿਚਾਲੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ।
ਭੂਟਾਨ
ਭੂਟਾਨ
ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸ਼ੇਰਿੰਗ ਥੋਬਗੇ ਨੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਕਮਾਲ
ਦਾ ਰਾਜਨੇਤਾ' ਅਤੇ ਭੂਟਾਨ ਦਾ 'ਪਿਆਰਾ ਦੋਸਤ' ਦੱਸਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬੁੱਧੀ,
ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਅਗਵਾਈ ਨੇ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਛੂਹਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਭੂਟਾਨ ਦਰਮਿਆਨ ਸਬੰਧਾਂ
ਨੂੰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ। ਥੋਬਗੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦਾ ਘਾਟਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੰਘ ਦੀ
ਵਿਰਾਸਤ ਭੂਟਾਨ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ 'ਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹੇਗੀ।
ਸਯੁੰਕਤ ਰਾਜ
ਅਮਰੀਕੀ
ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰੀ ਐਂਟਨੀ ਬਲਿੰਕਨ ਨੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ-ਭਾਰਤ ਰਣਨੀਤਕ ਭਾਈਵਾਲੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ
ਚੈਂਪੀਅਨ ਦੱਸਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ-ਅਮਰੀਕਾ ਸਿਵਲ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸਹਿਯੋਗ ਸਮਝੌਤੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ
ਵਿਚ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੁਵੱਲੇ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ
ਨਿਵੇਸ਼ ਦੱਸਿਆ। ਬਲਿੰਕਨ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਡਾ. ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ
ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਜੋ ਕੁਝ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰੇਲੂ
ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ
ਦਿੱਤਾ।
ਚੀਨ
ਚੀਨ
ਨੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਬੀਜਿੰਗ ਵਿਚਾਲੇ
ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਚੀਨੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਮਾਓ
ਨਿੰਗ ਨੇ ਇਕ ਮੀਡੀਆ ਬ੍ਰੀਫਿੰਗ ਦੌਰਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਬਾਰੇ ਇਕ ਸਵਾਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਕਿ
ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ
ਕਿਹਾ ਕਿ ਚੀਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ 'ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਸੋਗ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ, ਲੋਕਾਂ
ਅਤੇ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਯੂਰਪੀਅਨ
ਯੂਨੀਅਨ
ਯੂਰਪੀਅਨ
ਯੂਨੀਅਨ ਨੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਰਾਜਦੂਤ ਹਰਵੇ ਡੇਲਫਿਨ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਹਮਦਰਦੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯੂਰਪੀਅਨ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਸੱਚਾ ਮਿੱਤਰ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤ
ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਉਭਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਰਕੀਟੈਕਟ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ।
ਮਾਲਦੀਵ
ਮਾਲਦੀਵ
ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਮੁਹੰਮਦ ਨਸ਼ੀਦ ਨੇ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਿਹਾਂਤ 'ਤੇ ਸੋਗ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ,
"ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।
ਮਾਲਦੀਵ
ਦੀ ਸੰਸਦ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਸਪੀਕਰ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸ਼ਾਹਿਦ ਨੇ 2011 'ਚ ਮਾਲਦੀਵ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ
ਯਾਦ ਕੀਤਾ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਮਾਲਦੀਵ ਦੀ ਸੰਸਦ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਣੇ ਸਨ।
ਸ਼ਾਹਿਦ ਨੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ 'ਤੇ ਦੁੱਖ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ,
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੂੰ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਾਇਆ।
ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ
ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ
ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਹਾਮਿਦ ਕਰਜ਼ਈ ਨੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿਚੋਂ
ਇਕ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਸਹਿਯੋਗੀ ਦੱਸਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ 'ਤੇ ਡੂੰਘੇ
ਦੁੱਖ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਥਾਈ ਦੋਸਤੀ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ
ਭਾਰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਲੀ ਹਮਦਰਦੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ।
ਕਨੇਡਾ
ਕੈਨੇਡਾ
ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਟੀਫਨ ਹਾਰਪਰ ਨੇ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ 'ਤੇ ਦੁੱਖ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੂੰ ਬੇਮਿਸਾਲ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ। ਹਾਰਪਰ ਨੇ ਸਿੰਘ ਦੇ
ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਤਜ਼ਰਬਿਆਂ ਨੂੰ
ਦਰਸਾਇਆ।
ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ
ਪ੍ਰਭਾਵ
ਡਾ.
ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਾਟਾ ਹੈ। 2004 ਤੋਂ
2014 ਤੱਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਸਨ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਤੇਜ਼ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ,
ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਉਦਾਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸਨੂੰ
ਘਰੇਲੂ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲਾਈਨਾਂ ਤੋਂ ਸਤਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।
ਸਿੰਘ
ਦੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਯਤਨਾਂ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਭਾਰਤ
ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਵਿਰਾਸਤ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਰਹੇਗੀ।
----------------------------------------------------------
ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਅਰਬਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ
ਨੇਯਾਜ਼
ਫਾਰੂਕ
ਬੀਬੀਸੀ
ਨਿਊਜ਼, ਦਿੱਲੀ
ਭਾਰਤ
ਦੇ ਲੋਕ ਵੀਰਵਾਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼
ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਸਾਲ
2004 ਤੋਂ 2014 ਦਰਮਿਆਨ ਲਗਾਤਾਰ ਦੋ ਵਾਰ ਇਸ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਰਹੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਰਥਿਕ
ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਆਰਕੀਟੈਕਟ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰਾਹ ਨੂੰ
ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।
ਜਵਾਹਰ
ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਸਿੰਘ ਚੋਟੀ ਦਾ
ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਵੀ ਸਨ।
ਨਰਮ
ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਟੈਕਨੋਕਰੇਟ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ, ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਬੈਂਕ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ
ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਵਿੱਤ ਸਕੱਤਰ ਅਤੇ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਸਦ ਦੇ ਉੱਚ ਸਦਨ ਵਿੱਚ
ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।
ਇੱਥੇ
ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪੰਜ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ
ਇੱਕ ਅਰਬ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰਤੀਆਂ 'ਤੇ ਸਥਾਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ।
ਸਿੰਘ
ਨੂੰ 1991 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪੀਵੀ ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ
ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਉਸ
ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਗੰਭੀਰ ਵਿੱਤੀ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਦੇਸ਼ੀ
ਭੰਡਾਰ ਖਤਰਨਾਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸੀ, ਜੋ ਦੋ ਹਫਤਿਆਂ ਦੀ ਦਰਾਮਦ ਲਈ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨ ਲਈ
ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਸਿੰਘ
ਨੇ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪਹਿਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ,
ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਇਹ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਦੇ
ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੇ ਕਰੰਸੀ ਦਾ ਮੁੱਲ ਘਟਾਉਣ, ਦਰਾਮਦ ਟੈਰਿਫ ਘਟਾਉਣ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦਾ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਕਰਨ
ਵਰਗੇ ਦਲੇਰ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ।
ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੇ 1991 ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਬਜਟ ਭਾਸ਼ਣ ਦੌਰਾਨ ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਤਾਕਤ
ਉਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਸਕਦੀ ਜਿਸ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਬਾਅਦ
ਵਿੱਚ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰ ਉਪਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣਾ ਜਾਰੀ
ਰੱਖਿਆ, ਲੱਖਾਂ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗਰੀਬੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ
ਵਧਰਹੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉਭਾਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।
ਅਣਚਾਹੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ
ਕਾਂਗਰਸ
ਪਾਰਟੀ ਨੇ 2004 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ (ਭਾਜਪਾ) ਦੇ ਅਟਲ
ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਹਾਰ ਦਿੱਤੀ।
ਕਾਂਗਰਸ
ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੋਨੀਆ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਪਾਰਟੀ
ਦੇ ਕਈ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਏ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਇਟਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ
ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ,
ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨਿੱਜੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਵਾਲੇ ਗੈਰ-ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ, ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਵਾਲੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਜੋਂ
ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਅਗਲੀਆਂ
ਸੰਸਦੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਫਤਵਾ ਜਿੱਤਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਆਲੋਚਕ
ਅਕਸਰ ਉਸਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ "ਰਿਮੋਟ-ਕੰਟਰੋਲ" ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ
ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਸਿੰਘ
ਨੇ ਅਕਸਰ ਅਜਿਹੇ ਦੋਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਨੌਕਰੀ 'ਤੇ
ਰੱਖਿਆ।
ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੁਝ ਝਿਜਕ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ
ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚੋਟੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਮੋਹਰ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ।
ਸਿੰਘ
ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ 2004 ਅਤੇ 2009 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜੀਡੀਪੀ ਲਗਭਗ 8٪ ਦੀ ਸਿਹਤਮੰਦ ਔਸਤ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਧੀ,
ਜੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਹੈ।
ਉਸਨੇ
ਸੁਧਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਦਲੇਰ ਫੈਸਲੇ ਲਏ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਲਿਆਂਦਾ। ਮਾਹਰ ਉਸ
ਨੂੰ ੨੦੦੮ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਵਿੱਤੀ ਸੰਕਟ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਪਰ
ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਕੁਝ ਕੈਬਨਿਟ ਮੰਤਰੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿੱਜੀ
ਇਮਾਨਦਾਰੀ 'ਤੇ ਕਦੇ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਉਠਾਏ ਗਏ।
ਇਨ੍ਹਾਂ
ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ 'ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 2014 'ਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਪ੍ਰੈੱਸ
ਕਾਨਫਰੰਸ 'ਚ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਵੱਖਰੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਿਆਂ ਕਰੇਗਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ
ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੇਰਾ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਮੇਰੇ ਲਈ ਸਮਕਾਲੀ ਮੀਡੀਆ ਜਾਂ ਸੰਸਦ ਵਿਚ
ਵਿਰੋਧੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਿਆਲੂ ਹੋਵੇਗਾ।
ਮੈਨੂੰ
ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੱਠਜੋੜ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਅਤੇ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ,
ਮੈਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਸਿੱਖਿਆ, ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਦੇ
ਅਧਿਕਾਰ
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਈ
ਦੂਰਗਰਾਮੀ ਫੈਸਲੇ ਲਏ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਉਸਨੇ ਨਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਣ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਗਰੰਟੀ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਾਗਰਿਕਾਂ
ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਵਾਬਦੇਹ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਅਸਧਾਰਨ ਸ਼ਕਤੀ ਮਿਲੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਪੇਂਡੂ ਰੁਜ਼ਗਾਰ
ਯੋਜਨਾ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ ਘੱਟ 100 ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਦੀ ਗਰੰਟੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ
ਸੀ, ਇੱਕ ਉਪਾਅ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੇਂਡੂ ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਘਟਾਉਣ 'ਤੇ ਡੂੰਘਾ
ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਹੈ।
ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਕਾਨੂੰਨ ਵੀ ਲਿਆਂਦਾ ਜਿਸ ਨੇ
6 ਤੋਂ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਮੁਫਤ ਅਤੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਗਰੰਟੀ
ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਕੂਲ ਛੱਡਣ ਦੀ ਦਰ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਮੀ ਆਈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਿੱਤੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਅਤੇ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ
ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਲਾਭਾਂ ਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਧਾਰ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਪਛਾਣ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ
ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਘੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ
ਆਪਣੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਲਈ ਆਧਾਰ ਨੂੰ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਵਜੋਂ ਰੱਖਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ।
ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਲਈ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ
1984 ਵਿਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ
ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਅੰਗਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨੇ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਤਰੀ
ਭਾਰਤ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਲੁਕੇ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ
ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਹਿੰਸਾ
ਭੜਕਾਈ ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 3,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ
ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਗਿਆ।
ਸਿੰਘ ਨੇ 2005 'ਚ ਸੰਸਦ 'ਚ ਰਸਮੀ ਤੌਰ
'ਤੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਸਾ ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ 'ਚ ਦਰਜ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ
ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਸਿੱਖ
ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣ 'ਚ ਕੋਈ ਝਿਜਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਨਾ ਸਿਰਫ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੋਂ, ਬਲਕਿ
ਪੂਰੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰ ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ।
ਕੋਈ ਹੋਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦਾ,
ਦੰਗਿਆਂ ਲਈ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣ ਲਈ ਇੰਨਾ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਸੀ।
ਅਮਰੀਕਾ ਨਾਲ ਸੌਦਾ
ਸਿੰਘ
ਨੇ 1998 ਵਿਚ ਹਥਿਆਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰੀਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਹੋਣ ਨੂੰ
ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ 2008 ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਨਾਲ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮਝੌਤੇ 'ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ ਸਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਇਹ ਸੌਦਾ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਵਧਦੀਆਂ ਊਰਜਾ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਅਤੇ
ਇਸ ਦੀ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੇਗਾ।
ਇਸ
ਸਮਝੌਤੇ ਨੂੰ ਭਾਰਤ-ਅਮਰੀਕਾ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਲ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ,
ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲ ਨਾਗਰਿਕ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਵਪਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਛੋਟ
ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਪਰ
ਇਸ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਸੌਦੇ ਦੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ ਇਹ ਵਿਦੇਸ਼
ਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਚ ਖੱਬੇ
ਪੱਖੀ ਮੋਰਚੇ ਨੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਗੱਠਜੋੜ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਿਆ।
ਹਾਲਾਂਕਿ,
ਸਿੰਘਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸੌਦੇ ਦੋਵਾਂ
ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ।
World leaders pay tribute to Manmohan Singh on his demise
New Delhi: World leaders from various nations expressed profound sorrow and admiration following the passing of Dr Manmohan Singh, India’s former prime minister, who died at the age of 92 on Thursday. Singh was widely recognized as the father figure in India’s economic transformation and a respected statesman on the global stage.
His contributions to economic reforms and international relations were highlighted in tributes from numerous dignitaries.
Condolences from Global Leaders
Russia
The Russian president, Vladimir Putin, paying tribute to Singh described him as an “outstanding statesman” who made substantial contributions to strengthening India-Russia ties. In his message, Putin acknowledged Singh’s efforts in promoting India’s economic development and asserted that he significantly elevated bilateral relations to a special privileged strategic partnership.
France
The French president, Emmanuel Macron, expressed his condolences and stated: “India has lost a great man, and France a true friend.” He praised Singh’s dedication to his country and extended thoughts to his family and the people of India.
Malaysia
The Malaysian prime minister, Anwar Ibrahim, shared a heartfelt tribute on X and recalled how Singh supported him during difficult times by offering scholarships for his children while he was imprisoned. Ibrahim said: “Although I had declined the gracious offer, such a gesture undoubtedly showed his extraordinary humanity and generosity, demonstrative, as the Bard would have it, of a man so full of ‘the milk of human kindness’.” He also characterized Singh as “the midwife of India’s emergence as one of the world’s economic giants,” highlighting both his political awkwardness and steadfastness as a statesman.
Bangladesh
The Bangladesh foreign ministry conveyed deep condolences through its chief advisor, Muhammad Yunus, who described Singh as a visionary leader committed to the welfare of the Indian people. Yunus noted that Singh’s leadership not only shaped India's future but also strengthened ties between India and Bangladesh.
Bhutan
The Bhutanese prime minister, Tshering Thobgay, paying his tributes to Singh, called him a “remarkable statesman” and a “cherished friend” of Bhutan. He said Singh’s wisdom, compassion, and leadership touched many lives, and also strengthened the bond between India and Bhutan. Offering his condolences, Thobgay said India’s loss was immense, and Singh’s legacy will remain in the hearts of Bhutanese people forever.
United States
The US secretary of state, Antony Blinken called Singh “one of the greatest champions” of the US-India strategic partnership. He emphasized Singh’s role in advancing the India-US Civil Nuclear Cooperation Agreement, which he described as a significant investment in the bilateral relationship. Blinken noted: “Dr Singh’s leadership laid the foundation for much of what our countries have accomplished together in the past two decades,” and recognized his domestic economic reforms that spurred rapid growth in India.
China
China paid tribute to Singh saying that he made a “positive contribution” to the development of relations between New Delhi and Beijing, recalling key agreements signed between the two countries during his tenure to address the vexed boundary issue. The Chinese foreign ministry spokeswoman, Mao Ning, replying to a question on Singh’s legacy during a media briefing said Singh played a key role in the improvement of the ties between the two countries. She said China deeply condoles Singh’s passing and extends its sympathy to the Indian government and people and Singh’s family.
European Union
The European Union also expressed its condolences through its Ambassador to India, Hervé Delphin. He described Singh as a genuine friend of the EU and acknowledged his legacy as a key architect of India's economic rise on the global stage.
The Maldives
Mohamed Nasheed, former Maldivian president, condoling Singh’s passing said: “I always found him a delight to work with, and like a benevolent father figure.”
Abdulla Shahid, former Maldivian speaker of parliament, recalled Singh’s historic visit to the Maldives in 2011 when he became the first head of state to address the Maldivian parliament. Shahid remembered Singh fondly and expressed sadness over his passing, highlighting their interactions that benefited him during his political career.
Afghanistan
Hamid Karzai, former Afghan president, referred to Singh as “one of India’s most illustrious sons” and an unwavering ally to Afghanistan. He mourned Singh’s passing deeply and extended heartfelt condolences to India, while emphasizing Singh’s enduring friendship with the Afghan people.
Canada
Stephen Harper, former Canadian prime minister, expressed sorrow over Singh’s death, recalling him as an individual of exceptional intelligence and integrity. Harper conveyed condolences to Singh’s family and friends, reflecting on their collaborative experiences.
Legacy and Impact
Dr Manmohan Singh’s passing marks a significant loss for India and the global community. His tenure as prime minister from 2004 to 2014 was marked by transformative economic policies that laid the groundwork for India’s rapid growth. As finance minister in the 1990s, he played a crucial role in liberalizing India’s economy, which garnered him respect across political lines both domestically and internationally.
Singh’s diplomatic efforts fostered strong relationships with various nations, reflecting his commitment to enhancing India’s global standing. His legacy will likely continue to inspire future leaders in India and beyond.
----------------------------------------------------------
Manmohan Singh's decisions that shaped a billion lives
Neyaz Farooquee
BBC News, Delhi
People in India are reflecting on former Indian Prime Minister Manmohan Singh's contribution to the country since his death on Thursday evening.
Singh, who held the top post for two consecutive terms between 2004 and 2014, was seen as an architect of India's economic liberalisation which changed the country's growth trajectory.
The first prime minister since Jawaharlal Nehru to return to power, Singh was also the first Sikh to assume the top office.
Known as a soft-spoken technocrat, he had earlier headed India's central bank, served as a finance secretary and minister, and led the opposition in the upper house of parliament.
Here are five milestones from Singh's life that shaped his career and had a lasting impact on more than a billion Indians.
Singh was appointed finance minister in 1991 by the Congress party-led government under Prime Minister PV Narsimha Rao.
India's economy at the time was facing a serious financial crisis, with the country's foreign reserves at a dangerously low level, barely enough to pay for two weeks of imports.
Singh led the initiative to deregulate the economy to avoid its collapse, which he argued was otherwise imminent. Despite stiff opposition from members of his government and party, Singh prevailed.
He took bold measures that included devaluing the currency, reducing import tariffs and privatising state-owned companies.
He was famously quoted as saying in parliament during his first budget speech in 1991 that "no power on Earth can stop an idea whose time has come".
Later, as prime minister, Singh continued to build on his economic reform measures, lifting millions of Indians out of poverty and contributing to India's rise as one of the world's fastest-growing major economies.
Reluctant prime minister
The Congress party made a comeback in 2004 elections, handing a surprise defeat to the government led by Atal Bihari Vajpayee of the Bharatiya Janata Party (BJP).
Congress chief Sonia Gandhi was widely expected to head the government, but many members of the outgoing ruling party raised questions over the fact that she was born in Italy. She declined to take up the post and instead proposed Singh's name, who was seen as a non-controversial, consensus candidate of great personal integrity.
In the next parliamentary election, he helped his party win a bigger mandate, but critics often termed him a "remote-controlled" prime minister managed by the Gandhi family.
Singh often refused to comment on such allegations and kept his focus on the job.
He may have started his first stint as prime minister with some reluctance but he soon stamped his authority on the top job.
Singh's tenure, particularly between 2004 and 2009, saw the country's GDP grow at a healthy average pace of around 8%, the second fastest among major economies.
He took bold decisions on reforms and brought more foreign investment into the country. Experts credit him for shielding India from the 2008 global financial crisis.
But his second term, in an alliance with a disparate group of parties, was marked by allegations of corruption against some of his cabinet ministers, though his personal integrity was never questioned.
In response to these allegations, he told journalists in 2014 in his last press conference as prime minister that he hoped history would judge him differently.
"I honestly believe that history will be kinder to me than the contemporary media, or for that matter, the opposition parties in parliament," he said.
"I think taking into account the circumstances and the compulsions of a coalition polity, I have done as best as I could do under the circumstances."
Rights to education, information and identity
As prime minister, Singh took several far-reaching decisions that continue to impact the health of Indian democracy even today.
He introduced new laws that strengthened and guaranteed the right to seek information from the government, allowing citizens an extraordinary power to hold officials accountable.
He also introduced a rural employment scheme which guaranteed livelihood for a minimum of 100 days, a measure economists said had a profound impact on rural incomes and poverty reduction.
He also brought in a law that guaranteed the right to free and compulsory education for children between the ages of 6 and 14, significantly reducing the school dropout rates.
His government also introduced a unique identity project called Aadhar to improve financial inclusion and delivery of welfare benefits to the poor. The current federal government, run by Prime Minister Narendra Modi, has continued to keep Aadhar as a cornerstone for many of its policies.
Apology for anti-Sikh riots
In 1984, prime minister Indira Gandhi was assassinated by her Sikh bodyguards to avenge a military action she had ordered against separatists hiding in Sikhism's holiest temple in northern India's Amritsar.
Her death sparked massive violence that resulted in the death of more than 3,000 Sikhs and a widespread destruction of their property.
Singh formally apologised to the nation in 2005 in parliament, saying the violence were "the negation of the concept of nationhood enshrined in our constitution".
"I have no hesitation in apologising to the Sikh community. I apologise not only to the Sikh community, but to the whole Indian nation," he said.
No other prime minister, particularly from the Congress party, had gone this far to apologise in parliament for the riots.
Deal with US
Singh signed a historic deal with the US in 2008 to end India's nuclear isolation after its 1998 testing of the weapon system.
His government argued that the deal would help meet India's growing energy needs and sustain its healthy growth rate.
The deal, seen as a watershed moment in the India-US relations, promised to grant a waiver to India to commence civilian nuclear trade with the US and the rest of the world.
But it faced massive opposition, with critics of the deal alleging that it would compromise India's sovereignty and independence in foreign policy. In protest, the Left Front withdrew support from the governing alliance.
Singh, however, managed to save both his government and the deal.
