ivdvfn bxnf bhuq aOKf hY, bdmfsL jF guMzf bxnf bhuq sOKf hY.
bdmfsLI qF pMjF imMtF ivc vI kIqI jf skdI hY. ivdvfn bxn leI pMj sfl vI bhuq
QoVy hn. iksy nUM tYlIPUn krky pMj swq gflHF kwZ idE aqy mfrn dIaF DmkIaF dy idE
jF iPr ieh kMm eI-myl rfhIN aqy jy kr acfnk hI ikqy rsqy ivc imlfp ho jfvy, kr
idE bs qusIN bdmfsL jF guMzy bx gey. ivdvfn bxn leI keI dhfky ikqfbF nfl mwQf
mfrnf pYNdf hY. hr koeI sOKy kMm nUM hI pihl idMdf hY. ipCly do ku dhfikaF qoN
qF ieh guMz puxF kuwJ ijafdf hI viDaf hoieaf hY. hr lwlU PMjU iksy dUsry dI
byiejqI krky pKMzDfrI isWKF ivc hIro bxnf cfhuMdf hY. ieh khfxI keIaF nfl vfpr
cuwkI hY aqy pqf nhI hfly hor ikqinaF ku nfl vfprygI.
ijqny iksy kOm ivc pVHy ilKy ivdvfn, dUr aNdysL aqy isafxy lok
hoxgy, Auh kOm AuqnI hI ijLafdf qrwkI krygI. iksy kONm nUM cMgI syD dUr aMdysL
isafxy lokF ny hI dyxI huMdI hY nF ik BoNdUaF ny, ijnHF dI afpxI socxI pRCFvyN
qwk hI sImq huMdI hY. ieh jrUrI nhIN ik hr iek ivdvfn dUsry nfl sihmq hovy. hr
ieWk dI socxI vwKo vwKrI huMdI hY, pr dyKxf ieh huMdf hY ik koeI ivdvfn jfx buwJ
ky isWKI nUM nuksfn qF nhIN phuMcfa irhf? kI Auh idloN isWKI df hmfieqI hY jF
ivroDI? ies nUM Auh hI smJ skdf hY ijs nUM ik isWK iPlfsPI dIaF zUMGIaF rmjF df
kuwJ igafn hovy.
ipCly kuwJ smyN qoN keI pKMzDfrI (dyKx nUM BfvyN isWK hI lgdy
hox) gurbKsL isMG kflf aPgfnf dy mgr hwQ Do ky pey hoey hn, ijvyN ik isWKI df
Auh koeI bhuq hI vwzf dusLmx hovy. mYN pihlF vI keI vfrI ilK cuwkf hF ik mYN
koeI Aus df cylf bflkf nhIN aqy nf hI mY Aus nUM koeI zIPYNz krdf hF. ieh vI
jrUrI nhIN ik mY Aus dI ilKI hoeI hr gwl nfl sihmq hovF. pr mYN ieh jrUr smJdf
hF ik Auh idloN isWKI df hmdrd hY. nhIN qF kI loV peI hY ieWk awsI sfl qoN Aupr
buwZy nUM qVky AuWT ky sfrI idhfVI kMipAUtr aqy ikqfbF nfl mwQf mfrn dI? kI Auh
afpxI ijMdgI df aKIrlf smF byiPkr aYsL ivc nhIN gujfr skdf?
jo kuwJ awj kwl gurbKLsL isMG kflf aPgfnf nfl bIq rhI hY AuhI
sfrf kuWJ QoVy ijhy Prk nfl zf: gurbKsL isMG igwl (zIn) nfl vI 16 ku sfl pihlF
bIq cuwikaf hY. dohF dy nfm vI imldy hn aqy lwg-Bwg iKafl vI pr suBfa df jmIn
asmfn df Prk hY. ieh dwsx dI bhuqI jrUrq nhIN ik ieWk pulIs aPsr df suBfa iks
qrHF df huMdf hY aqy ieWk XUnIvristI ivc pVfHAux vfly df iks qrHF df. zf:
gurbKsL isMG dIaF bhuqIaF ikqfbF ieMgilsL ivc hn aqy Auh bhuqIaF CpIaF vI pihlF
kYnyzf ivc hI sn aqy AunHF dI ivroDqf vI bhuqI kYnyzf amrIkf ivc hI hoeI sI.
AunHF nUM vI kfmryz, nfsqk aqy srkfrI eyjMt hox dy iKqfb pKMzDfrIaF vloN imly
sn. nOrQ amrIkf dy sB qoN vwzy gurduafry ivc AunfH qy bolx dI pbMdI lfeI geI aqy
keI vfrI byiejLqI krn dI koisLsL vI kIqI. jdoN AunHF dI ieWk ikqfb
CpI sI qF zyry nfl sMbMDq pKMzDfrIaF nUM swqIN kwpVIN lwg geI, Auh qF
ipWt AuWTy. Aus ikqfb ivc ieiqhfskfrF vloN keI pysL kIqy gey qwQ ilKy sn ik
ihMdosqfn ivc bRfhmxF dI igxqI ikqny prisMt hY aqy Auh kyNdr srkfr ivc aqy
srkfrI nOkrIaF ivc AunHF dI igxqI ikqny prisMt hY. Bfv ik sfry Bfrq AuWpr AunHF
df ikqnF glbf hY. Aus ikqfb ivc ieh vI ijLkr sI ik isWKI isDFqF ivc bRfhmxvfdI
soc ikqnI ku Ds cuwkI hY jF DsfeI jf cuwkI hY, dsm gRMQ ivcoN kuWJ hvfly sn aqy
hor vI keI bRfhmx vfdI rIqF jo gurduafiraF ivc pRcwlq sn, df ijLkr sI.
asIN AudoN AunHF df (AunHF dI socxI df) vI pUrf zt ky sfQ idWqf
sI. AunHF dI ivroDqf krn vfly hux kwKoN hOly hoey iPrdy hn. AunHF dI ivroDqf krn
vfilaF ivc do bMdy Auh vI sn jo hux eyar ieMzIaf dy kys ivc jylH ivc hn aqy
ijnHF qy 329 inrdosLy lokF nUM mfrn df kys mfrc 31, 2003 nUM cwlx dI afs hY.
inrdosL jF dosLI hox df PYslf qF kort ny krnF hY pr qIsrf bMdf ieMdrjIq isMG
iraYq bMb bxfAux leI shfieqf krn ivc afpxf ksUr mMn cuwkf hY aqy Aus nUM ies dI
sjf vI iml cuwkI hY. ihMd dI kyNdr srkfr df ies ivc ikqnf ku hwQ hY ieh qusIN
kys cwlx qwk ieMqjLfr kro aqy iPr dyKo kI kI Byq Kuwldy hn. ienHF nfl ijhVy
ijhVy bMdy qusIN tI[ vI[ dI skrIn qy dyKoNgy AunHF ivcoN bhuqy zf: gurbKsL isMG
dI ivroDqf krn vfly aqy zyiraF vfly sfDF dy cyly hoxgy.
zf: sfihb qF ipCly keI sflF qoN bhuqf smF hux ieMzIaf, pMjfb dy
ipMzF ivc isWKI df prcfr kr ky bqfAuNdy hn, nOjuafnF qoN nsLy Cuzf rhy hn aqy
sLRo: gu: pR: kmytI ny AunHF nUM jIp idWqI hoeI hY. Auh hr ieWk nfl bxf ky rwKdy
hn. sLRo: kmytI qy kbjLf BfvyN tOhVy df hovy jF bfdl df sfry Aus df siqkfr krdy
hn. Auh iksy DVHy nfl nhIN juVdy cup cpIqy isWKI dI syvf krI jFdy hn. zf: sfihb
dIaF keI ikqfbF qusIN myrI ieMgilsL vflI sfeIt qy pVH skdy ho. isWK mfrg nUM
pVHn vfly gurmuK ipafirE hux qusIN afp hI soco ik ieh lok kOx hn jo isWKI ByK
Dfrn krky gurmiq dI aqy ivdvfnF dI ivroDqf krdy hn. kI ieh pKMzDfrI ipCly 16-17
sflF qoN zf: gurbKsL isMG nUM srkfrI iejMt isWD kr sky hn? kI ienHF nUM cwpxI
ivc nwk zob ky mr nhIN jfxf cfhIdf? pr nhIN, ikANik ieh awq drjy dy ZIT lok hn.
hux ieh gurbKsL isMG kflf aPgfnf dI ivroDqf krn lwg pey hn aqy ienHF nfl keI hor
vI rl gey hn.
keI kflf aPgfnF dy ipCokV vfry AuNglF AuTfAuNdy hn. ies bfry
Aus ny kdI vI lukf nhIN rwiKaf ik Auh pMjfb pulIs ivc srkfrI nOkrI krdf sI. kI
srkfrI nOkrI krnf gunfh hY? jy kr hY, qF iPr sfry ijhVy srkfrI skUlF, kfljF,
XUnIvristIaF ivc pVHfAuNdy hn, pMjfb polIs jF pMjfb rozvyjL ivc nOkrI krdy hn
aqy POj ivc BrqI hn, AunHF sfiraF qoN asqIPy duaf ky hwQF ivc TUTy PVHf ky mMgqy
bxf idE. POj ivc isWKF dI BrqI vDfAux leI kyNdr kol qrHly ikAuN lYdy ho? ieh
doglI nIqI ikAuN?
mYN iksy vI ivdvfn dy jIvn dI koeI gRMtI nhIN lYNdf, myrf sMbMD
isrP AuNnHF dIaF ilKqF nfl hY. AuNj vI gurmiq dI soJI qoN pihlF vfly jIvn nUM
icqfrnF koeI mfieny nhIN rwKdf. jy kr koeI ieh afKy ik mYN gurU aMgd dyv jI aqy
gurU amr dfs jI dI bfxI nUM nhIN mMndf ik Auh pihlF vYsLno dyvI aqy gMgf ndI dy
Bgq sn. ieh ikqnI ku isafxI gwl hovygI? bhuq sfry iswKF df isWKI ivc pRvysL krn
qoN pihlF vflf jIvn koeI bhuqf cMgf nhIN hovygf. kflf aPgfnF qy lfey jf rhy
bhuqy ieljLfm inrf JUT df plMdf hn. Auh 1984 ivc kYnyzf afieaf sI. Aus nUM Aus
dI lVkI ny ieMmIgrFt mMgvfieaf sI aqy ieWk CotI lVkI Aus dy nfl lMGI sI. ies dy
ivroDI JUT bolx ivc ikWQoN ku qwk igr skdy hn ieh qusIN bhuq sfiraF ny sLfied
ieMtrinWt qy pVH hI ilaf hovygf ik ieh 2-3 sflF ivc ieqnINaF ikqfbF nhIN ilK
skdf. ienHF pKMzDfrI JUiTaF df mqlb ieh hY ik ikqfbF iksy hor ny ilKIaF hn aqy
nfm ies df ilK idWqf. ienHF dy ies JUT nUM ieWk pihlI gryz df bwcf vI smJ skdf
hY. kI 1984 qoN 2003 qwk 2-3 sfl bxdy hn jF 19 sfl? jy kr 10 sfl gurmiq nUM
isWKx leI lfey hox qd vI 9 sfl bcdy hn. ieWk sfl ivc 365 idn huMdy hn aqy AunHF
dIaF bhuqIaF ikqfbF dy sPy vI 365 qoN Gwt hI hn. jy kr ieWk sPf vI roj iliKaf
jfvy qF ieWk ikqfb sfl ivc ilKI jf skdI hY. hux qusIN afp hI soco ik 8-10 GMty
ivc iek sPf iliKaf jf skdf hY ik nhIN?
keI ieh vI kihMdy hn ik jy kr Plfnf sfD jIAuNdf huuMdf qF Auh
dwsdf aijhy bMidaF (kfly aPgfny) nUM. mYN puwCxF cfhuMdf hF ik kI krdf Auh sfD?
ieh hI sI ik guMizaF qoN mrvf idMdf jF byieWjqI krvf idMdf. hor kI kr skdf sI.
iksy nUM mfrn nfl Aus df ikhf hoieaf swc nhIN mrdf huMdf. kI sLhId zf: rfijMdr
kOr, mfstr qfrf isMG dI lVkI nUM mrvfAux nfl Aus df ikhf swc mr igaf? nhIN, Auh
lokF dy mnF AuWqy Aukiraf hoieaf hY. ieh vI sB nUM pqf hY ik Aus nUM ByKDfrI
guMizaF qoN mrvfAux vfly pKMzDfrI ikhVy pRIvfr aqy zyry nfl sMbMDq sn. mYN kdI
vI zf: rijMdr kOr nUM nhIN imilaf aqy nf hI Auh myrI koeI irsLqydfr lgdI sI aqy
ieh vI nhIN ik mYN Aus dI hr gwl nfl sihmq hovF. mYN Aus df hwdoN vwD siqkfr ies
krky krdf hF ik Auh pVHI ilKI ivdvfn, sB akflI lIzrF qoN vwD eImfndfr aqy idloN
pMQ df drd rwKx vflI bhuq hI dUr aMdysL ieWk mhfn iesqrI sI. Aus ny isWKI hwkF
dI gwl hr QF (pfrlIimMt ivc vI) Tok vjf ky kIqI. Auh isWK ieiqhfs nUM klMkq krn
vfly ByKDfrIaF dy ivruWD vI sI aqy srkfr dy ivruwD vI. ies leI Auh dohF dIaF
awKF ivc rVkdI sI.
swc dbfieaf bhuqf icr dwibaf nhIN rihMdf huMdf, Auh smF pf ky
pRgt ho hI jfieaf krdf hY. igafnI Bfg isMG qoN DoKy nfl kory kfgjL qy dsKLq krvf
ky muafPI mMgvfAux dI gwl pRgt ho cuwkI hY. Aus dI dsm gRMQ vfry ilKI hoeI ikqfb
Cp ky stflF qy ivk rhI hY aqy sfbkf akfl qKLq dy syvfdfr (jQydfr) pRo: drsLn
isMG vrgy Aus ikqfb nUM aqy igafnI Bfg isMG nUM TIk kih rhy hn aqy ijnHF ny Aus
nUM Cyikaf sI (jQydfrF nUM) AunHF nUM glq. ieh sfrf kuwJ luk iCp ky nhIN, sB dy
sfhmxy tI[ vI[ qy kih rhy hn. BfeI kfnH isMG nfBf jI gurumq mfrqMz ivc pMnF 570
qy ilKdy hn, "asIN BfeI mnI isMG jI nUM pMQ rqn aqy Drm vIr mMndy hoey BI ieh
afKxoN sMkoc nhIN krdy ik BfeI sfihb ny ieh aijhI Buwl kIqI hY ijs qoN apfr hfnI
puwjI hY afr awgoN nUM BI BfrI nuksfn hox df zr hY". ieWQy BfeI kfnH isMG nfBf
jI df iesLfrf iqRaf cirWqR vwl hY ijs ivc ky bynqI cOpeI df pfT hY. iqRaf cirwqR
dI gwl AunHF ny BUimkf ivc vI kIqI hY. pMQ dy pRisWD ivdvfn ipR: sfihb isMG jI
df ijhVf inqnym stIk hY aqy ijs df muwK-bMD aKMz kIrqnI jQy dy BfeI joigMdr isMG
qlvfVf ny iliKaf hY, Aus ivc bynqI cOpeI dy arQ sfihb isMG jI dy nhIN hn. jF
ievyN kih lE ik sfihb isMG jI ny ies dy arQ krny Xog hI nhIN smJy ikAuNik ies dy
arQ gurbfxI dy anukUl hY hI nhIN hn. ieh qF ho hI nhIN skdf ik AunHF ny ieh
cOpeI pVHI nf hovy jF AunHF nUM ies vfry pqf hI nf hovy. AunHF ny akfl Ausqq
vflI cOpeI dy arQ jrUr kIqy hn. kI bynqI cOpeI nUM nkfrn vflI ieh AunHF dI guwJI
rmjL nhIN? ieh iqMn sO sflF vflI rwtx isrP rwtx hI hY ies qoN vwD kuwJ nhIN. awj
qoN lwg-Bwg koeI 30 ku sfl pihlF 6-7-73 nUM iksy sMqoK isMG cMzIgVH vfly dI puwC
dy AuWqr ivc akfl qKq dy jQydfr (syvfdfr) aqy hor isMG sfihbfn ny dwisaf sI ik
cirqRo pKXfn dsLmysL bfxI nhIN hY. hux svfl pYdf huMdf hY ik jy kr cirqRo pKXfn
dsmysL bfxI nhIN qF iPr bynqI cOpeI jo ik 405vyN cirWqr df ihWsf hY, dsmysL bfxI
ikvyN bx geI?
awj qoN koeI 20 ku sfl pihlF ieWQy ipR: hirBjn isMG jI cMzIgV
vfly afey sn, ijhVy ik ipR: sfihb isMG qoN bfad sLhId iswK imsLnrI kflj dy ipR:
bxy sn, ijs nUM ik sLRo: kmytI clfAuNdI hY. mYN AunHF nUM puwiCaf ik ieh bynqI
cOpeI df isDFq gurbfxI nfl myl nhIN KFdf, quhfzf ies vfry kI vIcfr hY? Auh
kihMdy ik myrf ieh pwkf vIcfr hY ik ieh bynqI cOpeI dI QF akfl Ausqq vflI cOpeI
hoxI cfhIdI hY. AunHF ny vI dsm gRMQ vfry kfPI kuwJ iliKaf hY aqy Auh ig: Bfg
isMG dI akfl qKLq qy pysLI vyly vI hfjLr sn.
kflf aPgfnf dsm gRMQ vfry ilKx vflf koeI pihlf ivafkqI nhIN aqy
nf hI afKrI hY. ies nUM Cykx nfl jF mfrn nfl ieh swc dI avfjL bMd nhIN hoxI. ies
qrHF dy keI aPgfny pYdf ho rhy hn. hfly awj hI svyry tI[ vI[ Aupr pRiqpfl isMG
ibMdrf iqRaf cirwqRF vfry bol ky hitaf hY sLfied agly hPqy iPr bolygf. crnjIq
isMG bwl dsm gRMQ vfry KUb vKIey AuDyV irhf hY. kYnyzf dI iewk bIbI qF sLfied
ies sfry dsm gRMQ nUM hI dsm gurU sfhb qoN 100 sfl bfad dI rcnf aqy ieh bnfrs,
kFsI, hrduafr dy ibprF dI ilKq qy sfDF dy zyiraF qoN pRcwlq krvfAux vflI aqy
isWKF nUM ihMdU bxfAux vflI sfijLsL nUM nMgf kr idKfvy. so afAux vfly smyN ivc
swc pRgt hox df ieMqjfr kro jI.
aMq ivc mYN sB nUM iehI bynqI krdf hF ik sfnUM sB nUM pMQk
mrXfdf nUM POlo krnf cfhIdf hY nF ik sfiraF nUM afpo afpxy vwKry rfh PV lYxy
cfhIdy hn. smuwcy pMQ nfl sMbMDq msly sfry pMQ ny rl ky hwl krny hn iksy iekwly
ivdvfn jF jQydfr ny nhIN. mYN ipCly 20 sflF qoN jdoN dI gurmiq smJI hY nf
cfhuMdf hoieaf vI pMQk eykqf nUM muwK rwKdf hoieaf bynqI cOpeI pVHdf af irhf hF.
siqgurU swcy pfqsLfh mhFrfj jI sfnUM sB nUM sumwq bKsLx qF ik asIN sLRI gurU
gRMQ sfihb jI dI bfxI nUM smJ skIey.